O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik pedagogika instituti

Bozordagi o’sish sur’atlari
Bozordagi o’sish sur’atlariga muvofiq kuchsiz va kuchli raqobat o’rinlari uchun kompaniyaning strategik imkoniyatlari (jalb qilishlikni kamayib borishi tartibida
Raqobatli o’rin
kuchsiz	kuchli
Yuqori	Bitta sohadagi strategiyani qayta ko’rib	Bitta sohada jamlanishni davom
	chiqish (tovar aylanishini ko’paytirish	ettiriish. Xalqaro bostirib
	uchun). Ushbu sohadagi boshqa	kirishlar (agar bozor
	firmani xarid qilish (raqobat	imkoniyatlari mavjud
	afzalliklarni kuchaytirish uchun).	bo’lsa).Vertikal
	Vertikal integratsiyalashish (agar u	integratsiyalashish (agar u
	firmaning bozordagi o’rnini	firmaning bozordagi o’rnini
	kuchaytirsa). Kuchliroq firma bilan	kuchaytirsa)qo’shni sohalarda
	birlashish yoki sotilish.	har tomonlama rivojlanish
		(ularga bazaviy sohadagi tajriba
		va bilimlarni ko’chirish uchun).
Pastki	Yurilish (agar boshqa choralar yordam	Xalqaro bsotirib kirishlar (agar
	bermasa, oxirgi imkoniyat). Bir sohada	bozor imkoniyatlari mavjud
	jamlanish strategiyasini qayta ko’rib	bo’lsa). Qo’shni sohalarda har
	chiqish (tovar aylanishini ko’paytirish	tomonlama rivojlanish. Yangi
	uchun). Raqobatchi firma bilan	sohalarda har tomonlama
	birlashish (raqobat afzalliklarini	rivojlanish. Yangi sohalardagi
	kuchaytirish uchun). Vertikal	qo’shma korxonalar. Vertikal
	integratsiyalashish (agar u firmaning	integratsiyalashish (agar u
	bozordagi o’rnini ancha	firmaning bozordagi o’rnini
	mustahkamlasa). Har tomonlama	kuchaytirsa). Jamlanish
	rivojlanish. “Qaymoqlar”ni olish va	strategiyasini davom ettirish
	bozordan ketish. Tugatilish (agar	(kuchsiz raqiblardan bozordagi
	boshqa choralar yordam bermasa)	ulushni tortib olish hisobiga
		o’sish).

1. Kompaniyaning har tomonlama rivojlanishi strategiyasi

Yuqori tartibdagi raqobat afzalliklari (yangi ilmiy ishlamalar, texnologiyalar, novotarlarning innovatsion monopoliyasi)ga asoslangan innovatsion rivojlanishi yangi sohalar va yangi bozorlarga faol bostirib kirishni tashkil qilish uchun katta strategik imkoniyatlar yaratadi. Bu strategik imkoniyatlar o’z navbatida iqtisodiy o’sishning sifatan

yangi salohiyatini yaratadilar. Kompaniyaning har tomonlama rivojlanishi strategiyalarining variantlari 2-rasmda berilgan.

Компаниянинг ҳар томонлама ривожланишдан кейинги стратегик имкониятлари. Янги соҳаларда ўринларни эгаллаш ва эскилардаги ўринларни мустаҳкамлаш учун янги харидларни амалга ошириш.

Корпорациянинг йиғма молиявий кўрсаткичларини яхшилаш учун алоҳида корхоналарни сотиш портфелини қайтадан тузиш.

Кучсиз корхоналардан холис бўлиш, бирлашиш (ютиб юбориш)йўли билан ҳар томонлама ривожланишнинг базасини қисқартириш. Трансмиллий мультсоҳали компания

2. – rasm. Har tomonlama rivojlanish strategiyalarining variantlari.

   
   

2. – rasmdan ko’rinishiga, tashkilot uchun har tomonlama rivojlanishning oltita strategiyalari eng katta ahamiyatga ega:

   
   

1. Birlashmalar, yutib yuborishlar yoki yangi va qo’shma korxonalar tashkil qilish asosida yangi sohaga kirib borish.

   
   

2. Turdosh sohalarda har tomonlama rivojlanish.

   
   

3. Turdosh bo’lmagan sohada har tomonlama rivojlanish.

   
   

4. Ishlab chiqarishni yig’ishtirish va tuzatish.

   
   

5. Aralash har tomonlama rivojlanish va qayta qurish.

   
   

6. Ko’p millatli har tomonlama rivojlanish.

   
   

Agar yangi sohaga kirib borish, yangi kompaniya yoki qo’shma korxonani tashkil qilish strategiyasi har tomonlama rivojlanmagan kompaniya tomonidan kuchli va foydali raqobat o’rinlarini egallash uchun qo’llanilsa, qoloq ishlab chiqarishlarni yig’ishtirish va tugatish va transmilliy har tomonlama rivojlanish maqsadidagi qayta qurish va har tomonlama rivojlanish maqsadidagi qayta qurish va har tomonlama rivojlanish strategiyasi, qoidaga ko’ra, kuchli va yetarlicha keng har tomonlama rivojlangan korporatsiyalarda vujudga keladi.

1. Innovatsion faoliyatning yangi tashkiliy shakllari

Innovatsion faollik va iqtisodiyotni global axborotlashuvi kompaniyalar va korporatsiyalarning butun XX asr davomida shakllangan tashkil qilish tamoyillarini tubdan o’zgartirib yubordilar. 1990 yillardagi markazlashtirilmaslik, ommalashtirmaslik va sayentifikatsiyani kuchayishi tendentsiyalari dastavval kichik korxonalar, mehnat jamoalari va jamiyat tashkilotlari darajasida hafsalani pir qildilar. Ushbu davrda ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari xodimlarining muvofiqlashtirilgan harakatlari asosiy rolni

o’ynaganlar, iqtisodiy jarayonlarni – ilmiy izlanish bilan band bo’lgan kreativ shaxsni o’qitishdan tortib to yuqori texnologik ishlab chiqarishlarni shakllantirish va virtual kompaniyalarni tashkil qilishgacha – ko’proq takomillashtirish ularning asosiy vazifasi bo’lib qolgan. Birinchi marta innovatsion faoliyatning tashkiliy shakllari o’zini – o’zi, boshqaruvchi ishlab chiqarish assotsiatsiyalarda paydo bo’lgan. Xuddi shu yerda kreativ (ijodiy) salohiyatdan ko’proq foydalanish va texnologik va sotsial taraqqiyotni jadallashtirishga imkoniyat bor.
Yangi tashkiliy shakllarni o’ziga xosligi faol raqobatni sheriklik va shaxsiy ijodiyot bilan birlashtirish zarurligi bilan belgilanadi. Vaqtincha qisqa muddatli bitimlardan tortib yirik moliya – sanoat guruhlarigacha bo’lgan tadbirkorlik assotsiatsiyalari va firmalararo alьyanslar (birlashmalar) bunday o’zaro hamkorlikning yangi tashkiliy shakllari bo’lganlar.
Kuchli davlat ta’siriga ega bozor iqtisodiyoti mamlakatlarda assotsiyatsiyalar uzoq muddatli iqtisodiy rivojlanishning asosiy yo’nalishlarini belgilashda muhim rolь o’ynaydilar. Bunday assotsiyatsiyalar ko’pincha kasaba uyushmalari va davlat bilan kelishuvlarga egalar, bu ularning muvaffaqiyatini belgilab beradi.
Bunday assotsiatsiyalarning ilmiy – texnik markazlari yangi texnologik tartibni shakllantirish bilan bog’liq asosan yangi innovatsion rivojlanishning muammolarini hal qiladilar.
Sanoat innovatsiyalarini tadbiq etish, o’zlashtirish va tarqatilishi jarayonlarida sohaviy assotsiatsiyalar alohida rolь o’ynaydilar, ular Yaponiyada tashqi savdo va sanoat vazirligi homiyligi ostida ko’proq tarqalganlar. Rossiyaning sohaviy assotsiatsiyalari ham ko’p ilm talab qiluvchi ishlab chiqarishlar, asbobsozlik, mashinasozlik va h.k. rivojlanishida katta rolь o’ynaganlar.
Agar sanoat kompaniyalarining milliy assotsiatsiyalari deb ataluvchilar (masalan, AQSHda) mamlakatning ilmiy – texnik rivojlanishining milliy ko’rinishini belgilab bersalar, ko’pgina mintaqalarda sanoat firmalari sohaviy assotsiatsiyalarining asosiy vazifasi ilmiy – texnik va texnologik yangiliklarni tadbiq etish asosida korxona xo’jalik faoliyatini samaradorligini oshirishga ko’maklashishdir. Assotsiatsiyalarning bir qismi standartlashtirish va sertifikatlashtirish jarayonlarida faol ishtirok etadilar, xodimlarni ilmiy texnik rivojlanishning yangi yo’nalishlari bo’yicha o’qitish va qayta tayyorlash bilan shug’ullanadilar. Firmalar tadbirkorlik assotsiatsiyalari faoliyatining muhim maqsadlaridan biri ishlab chiqarishni modernizatsiyalashda yordam ko’rsatishdan iboratdir. Ishlab chiqarishni g’oyatda jamlanishi va “tarkibiy yaxshi bo’lmagan” sohalarni modernizatsiyalashga yo’l qo’ymaslik Yaponiyadagi bir qator assotsiatsiyalarning xizmatidir.
O’zining tarkibida muammoli – izlanish xarakteriga ega fundamental tadqiqotlar bo’yicha bo’linmalar, hamda tadbiq etish, tahliliy, iqtisodiy guruhlarga ega tadqiqot assotsiatsiyalari innovatsion davraning boshlang’ich bosqichini faollashtirishda muhim rolь o’ynaydilar. Tadqiqot assotsiatsiyalari akademik OO’Yu sektori va sanoat ishlab chiqarishi o’rtasidagi yaqindan o’zaro hamkorlikni o’rnatish uchun mo’ljallanganlar.
Tadqiqot assotsiatsiyalar yapon tajribasining tahlili innovatsiyalarni taqdim etish mexanizmidagi muhim xususiyat: kooperatsiya tamoyillarini birlashtirish, ilmiy tadqiqotlarni rejali tashkil qilish, yangi mahsulotni bozorga tadbiq etish bosqichida ishtirokchilar o’rtasidagi keskin raqobatga ega. bir markazdan innovatsiyalarni tadbiq etish va o’zlashtirishning murakkab ko’p bosqichli jarayonini muvofiqlashtirishni ajratadi.
Tadqiqot assotsiatsiyalarini kattaroq innovatsion va ijoriy salohiyatga ega firmalar va mustaqil bo’linmalar orasida tanlov bo’yicha shakllantirish maqsadga muvofiqdir. Tadqiqot assotsiatsiyalarini takshil qilishning xuddi shunday shaklida raqobat va
kooperatsiyalashishning birlashishiga asoslangan va 90 yillarning o’rtalarida rivojlanish olgan “manfaatdor guruhlar kontseptsiyasi”ning birinchi nihollari o’sib chiqa boshlaganlar.
Assotsiatsiyalar iqtisodiyotdagi ziddiyatli boshlanishlarni chatishib ketishlar va o’zaro kirib borishlar uslublaridan foydalanishda katta tajriba to’plaganlar. Texnik takomillashish va texnologik yangilanishning uzoq muddatli maqsadlarini amalga oshirishda ular ko’pgina ishtirokchilarning birlashgan harakatlaridan foydalanish, ko’pgina ishtirokchilarning hamkorlikdagi harkatlarining muvofiqlashuvini amalga oshirish, bunda kattaroq daromad olish maqsadida firmaning bozordagi hulqi raqobatli undovchi sabablarini yo’qotmaslikni uddasidan chiqqanlar.
Assotsiatsiyani rejali iqtisodiyot va bozor raqobat birligi g’alabasining yaqqol misoli ko’rinishida tasavvur qilish kerak emas. Bunday tashkilotlarning yuqori moslashuvchan va janjalsiz xarakteriga qaramasdan tovar ishlab chiqaruvchilarni yangiliklarni tadbiq etishga va ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga undovchi usullar va sabablarning qat’iy ierarxiyasi ko’zga tashlanadi. Masalan, assotsiatsiyaning markazida, qoidagi ko’ra, yetkazib beruvchilar, subetkazib beruvchilar, pudratchilar va subpudratchilar shoxlanib ketgan tizimiga ega, ko’proq darajada bitta buyurtmachiga ishlovchi yirik firma turadi. Radikal yangiliklarni “syuzeren” (hokim) firmadagi ishlab chiqarishga faol tadbiq etishning boshqa u bilan bog’liq subpudratchiga to’ldiruvchi, birga bo’luvchi, qo’llab – quvvatlovchi yangiliklarni tadbiq etishdan boshqa chora qolmaydi. Ularsiz u nafaqat ushbu assotsiatsiya ichidagi sheriklik munosabatlardan darhol “tushib qoladi”, balki bozorda raqobat mag’lubiyatga uchraydi.
Kooperatsiya va raqobatni bunday chatishib ketishi keyingi o’n yilliklarda strategik alьyanslar va koalitsiyalar doirasidagi firmalararo hamkorlikni tashkil qilishda paydo bo’lgan.
Tadbirkorlik assotsiatsiyalari, strategik alьyanslar va koalitsiyalar iqtisodiyotidagi o’ziga ko’proq jalb qiluvchi “yumshoq” assotsiatsiyalanuvchi (birlashuvchi) “metatuzilma”dan iborat. Ular nafaqat hamkorlikdagi harakatlarni birlashtirishning eng arzon va samarali usuli sifatida ko’rib chiqiladi. “Yumshoq metatuzilmalar”ni tashkil qilishda ularni ishlab chiqarishdagi bazisli tamoyillar va fundamental g’oyalarni takomilashtirish va rivojlantirishga qaratish muhimdir. “Yumshoq guruhlar”ning raqobatlashuvi ishtirokchilari yangiliklarni har tomondan sinovdan o’tkazganday bo’ladilar, sheriklik harakatlari esa resurslarni muhim yo’nalishda jamlashga yordam beradilar.
“Yumshoq metatuzilmalar” innovatsion jarayonni davrada amalga oshirilishi tufayli, innovatsion o’zgarishlarning samaradorligini ko’p marta oshiradilar. Bunday tuzilmalarda:

• yangilikni ishlab chiqarish bosqichidagi innovatsion xatar ko’p marta kamayadi;

  
  

• tor ixtisoslashishning samarasidan to’liqroq foydalaniladi;

  
  

• har bir firma o’z omilkorligi sohasini mustahkamlaydi va rivojlantiradi;

  
  

• ishtirokchilar uchun xususiy maqsadlarga erishishning haqiqiy imkoniyatlari yaratiladi;

  
  

• innovatsion davraning barcha bosqichlaridan harajatlarni kamaytirishning haqiqiy imkoniyati amalga oshiriladi;

  
  

• yangiliklarni diffuziya va tarqatilishi jarayoni ancha jadallashadi;

  
  

• yangilikni bozorga muqobil chiqishi xatari pasayadi;

  
  

• innovatsion davraning yakuniy bosqichidagi faol raqobat innovatsion samaradorligini oshiradi va yangilanish strategiyasini faollashtiradi.

  
  

“Yumshoq shakllar”ni o’ziga jalb qilishligi nafaqat ichki shartnoma munosabatlarining samaradorligi bilan, balki turdosh mahsulotni ishlab chiqaruvchilar tomonidan birlashish va bozorni rag’batlantirishga motivatsiyalar (undovchi sabablari) bilan bog’liqdir.

Metatuzilmalar asosidagi innovatsion jarayonning samarasi ham innovatsion jarayonning “maydoni”, innovatsiyalar bozorlarini kengayishi va ham mehnatni taqsimlanishining samaradorligini o’sishi va ilmiy – texnik va innovatsion salohiyatlarni oshishidan iboratdir. Metatuzilmalarni har tomonlama kattaroq rivojlanishi qo’shma innovatsion jarayonning orbitasiga nafaqat juda yirik firmalarni, balki har xil ko’lamdagi innovatsion biznes, kredit – moliya tashkilotlari va moliya institutlarini jalb qiladi.
Strategik alьyanslar “yumshoq tuzilmalar”ning eng muhim shakllaridan biri bo’ladilar. Ularning maqsadi yangi texnologiyalarni ishlab chiqarish va uzatishni takomillashtirish kanallarini faollashtirish, hamda ilmiy tadqiqotlarni o’tkazish va ularning natijalarini tadbiq etishda o’zaro bir-birlarini to’ldiruvchi vazifalarni amalga oshirishdir.
Ko’p ilm talab qiladigan sohalar (robotlar, avtomatlashtirilgan oqimli liniyalarni ishlab chiqarish, mikroelektronika)dagi startegik alьyanslar ITTKI takror ishlab chiqarish davrasining bir necha yoki barcha bosqichlarini qamrab oladilar. Bu alohida yashash davri doirasidagi qo’shma ilmiy faoliyat haqidagi kooperatsion bilimlar turlarining keng turli tumanligiga halaqit bermaydi. Strategik alьyanslarning yana bir xususiyati yangiliklarni ishlab chiqarish va o’zlashtirishni texnologiq tayyorlashgan qaratilayotgan alohida e’tibordan iboratdir. Gap shundaki, yirik kompaniyalar ko’pincha mavjud ishlab chiqarish apparatining yangiliklarini qabul qilishga kamroq uquvga egaligiga duch keladilar. Bu yerda tatbiq etish va birinchi sanoat namunasini ishlab chiqarish bosqichi eng tor joy bo’ladi. Yuqorida aytib o’tilgan sabablarga ko’ra yirik kompaniyalar kichik ixtisoslashgan tadbiq etuvchi biznes bilan alьyans shaklidan bajonidil foydalanadilar.
Strategik alьyanslar oldida ilmiy tadqiqotlar majmuasini o’tkazish, tegishli mutaxassislarni qidirib topish va tayyorlash, moliyaviy resurslarni izlab topish, laboratoriyalar, tadbiq etish markazlari, mahsulotni sinovlardan o’tkazish va sifatini nazorat qilish bo’linmalarni tashkil qilish vazifalari turibdi. Bozor talablarini qat’iylashgani va talabni turli tumanlashgani sari alьyans faoliyatining maydoni qo’shni va turdosh ishlab chiqarishlarga ham tarqaladi. Har tomonlama rivojlangan alьyanslar boshqa moliya – sanoat guruhlari oldida katta afzallikka egalar, bir tomondan bozordagi raqobat afzalligini tanlab olgan holda ushlab qolish imkoniyati, boshqa tomondan sarmoyalar kiritishlarning istiqbolli sohalarini muvaffaqiyatli o’zlashtirishga asoslanganlar.
Konsortsiumlar firmalararo integratsiyalashishning istiqbolli turi bo’ladi. Innovatsion davraning barcha bosqichlarini integratsiyalash uchun mo’ljallangan bo’lib, ular, qoidaga ko’ra, faol ilmiy-tadqiqot, sanoat va tashqi iqtisodiy faoliyatni olib borish uchun tashkil qilinganlar. Rossiya aviatsiya konsortsiumi misol bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Jahon bozoridagi innovatsion sohada ikki turdagi konsortsiumlar keng tarqalganlar. Birinchi turdagi konsortsiumlar fundamental va amaliy xarakterdagi shaxsiy uzoq muddatli ilmiy-tadqiqot ishlarini o’tkazishga mo’ljallanganlar. Ular bashoratlanadigan uzoq muddatli muvaffaqiyatga yuqori texnologik sohalarda ko’rinishdagi ustuvor ilmiy tadqiqotlarga qaratilgan. Bu yerda bo’lg’uvsi bozor muvaffaqiyati hali ko’zga tashlanmaydi, ammo ilmiy- tadqiqotlar korporatsiyalar va davlatlarning asosiy ilmiy-texnik siyosatiga kiradilar.
Masalan, AQSH da bundan konsortsiumlar qattiq jism fizikasi, juda yuqori o’tkazuvchanlik hodisasi, sun’iy aqlning tadqiqotini o’rganish
uchun tashkil qilinadilar. Ular “tashqarida”gi, universitetlar va ilmiy markazlarning yirikroq laboratoriyalari bazasidagi ITTKIni rag’batlantirish uchun tashkil qilinganlar. AQSH va Yaponiyada o’nlab yirik korporatsiyalar bundan konsortsiumlar natijalarini moliyaviy qo’llab-quvvatlari va nazorat qilishni amalga oshiradilar.
Innovatsion faoliyatni kuchaytirish uchun firmalararo kooperatsiyaning boshqa turlari, har xil ilmiy-sanoat majmualari, hamda moliya-sanoat guruhlarining ko’pgina turlaridan
ham foydalaniladi. Bu tuzilmalarning eng muhim vazifalari xo’jalik aloqalarini barqarorlashtirish va ichki raqobat muhitini shakllantirish asosida ishlab chiqarish jarayonlarini tartibga solinishi, ishlab chiqarishni pasayishiga qarshilik qilishlarini kuchaytirishdan iboratdir. Iqtisodiyotni rivojlanishida xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning miqdoriy va sifatiy tarkibi, ularning integratsiyalangan sarmoyalari tizimi elementlari bilan munosabatdoshligi birinchi o’ringa chiqaruvchi guruhlar eng katta ahamiyatga egalar.
Ko’p ilm talab qiladigan sohalarda faoliyat yurituvchi moliya-sanoat guruhida aqliy bo’g’in yetakchi rolь o’ynaydi.
Ma’lumki, Rossiyada sanoat korxonalari bazasida vujudga kelgan moliya-sanoat guruhlari katta ahamiyatga ega, ular uchun texnologik alomat va ishlab chiqarish aloqalarining xarakteri birlashishlarning o’ziga xosroq turi bo’lib xizmat qiladi. Moliya- bank tuzilmalarining sarmoyalarni ko’paytirilishi va tez qaytaritilishiga qaratilgan qisqa muddatlari banklarga yuqori texnologik va ko’p ilm talab qiladigan sohalarda metatuzimlalarni shakllantirishda faol ishtirok etishga imkon bermaydi.
Bank biznesining o’ziga xosligi ayniqsa qattiq metatuzilmalar deb ataluvchilarda yaqqol namoyon bo’ladi.
Ular texnologik zanjircha bo’yicha birlashgan, har xil sohalarga tegishli bo’lgan har xil bozorlarga xizmat ko’rsatuvchi firmalarni birlashtiradilar deb hisoblash qabul qilingan. Bu yerda innovatsion davra g’oyatda qiyinlashtirilgan, asosiy harakatlarni korxonaning texnologik darajasini oshirish va to’ldiruvchi, bir birlarini o’rnini bosuvchi, imitatsion (taqlid qiluvchi) yangiliklarni tadbiq etishga qaratish kerak. Rossiya tuzilmasidagi eng keng tarqalgan vertikal turdagi xoldinglar amalda innovatsion faoliyatda ishtirok etmaganlar.
Ma’lumki, ishlab chiqarish va sotish faoliyatini yangilash va har tomonlama rivojlantirishning harakat qilishlarida ko’mir, gaz, neftь, metallurgiya, avtomobilь va boshqalar kabi ko’p sarmoya talab qiladigan sohalar kompaniyalari katta qiyinchiliklarni boshdan kechiradilar. To’qimachilik va tsellyuloza-qog’oz sanoatining eng yirik firmalari ko’pincha innovatsion turdagi qarorlarni qabul qilishga moyilliklarini yo’qligini namoyon qilganlar. Rossiya iqtisodiyotida bir qator sub’ektiv va ob’ektiv sabablar oqibatida amalga raqobat kuchlari ta’siridan to’liq himoyalangan kongomerot (iqtisodiyotning har xil sohalariga tegishli bo’lgan va to’g’ridan to’g’ri ishlab chiqarish kooperatsiyasi bilan bog’lanmagan korxonalar birlashmasi) turidagi makrotuzilmalar eng yuqori rivojlanishga erishganlar. Sarmoyalarning yopiq bozori va tartiblarning ishlab chiqarish tizimlarining majmuasidan iborat bo’lgan holda, konglomerat radikal texnologik rivojlanish uchun deyarli imkoniyat qoldirmaydi. Rossiyada talabni toraytiruvchi va yashab qolish murakkabliklarining o’tish iqtisodiyoti sharoitlarida konglomeratli tuzilmalarni vujudga kelishi zaruriyat bo’lgan. SHunga qaramasdan sarmoyalarni birlashtirishning konglomertli turi jamlashning jadallashtirilgan jarayoniga ega sohalar (neftь-gaz sanoati, metallurgiya)dagi to’ldiruvchi integratsiyalashish hisobiga ziyon kelturvchi ishlab chiqarishlarni qutqaruvchisi bo’ladi.
Vujudga kelayotgan moliya-sanoat guruhlari firmalararo kooperatsiyasining gorizontal tamoyili kichik yoki o’rta innovatsion davra va tez yangilanadigan mahsulotlarga ega korxonalarni qo’llab-quvvatlash uchun ayniqsa samaralidir. Bu tuzilmalar sohaviy ishlab chiqarish birlashmalari (masalan; kimyo sanoatidagi “Rusxim”, “Prompribor”) bazasida vujudga kelishlari mumkin. Bunday birlashmalar sotish bozori uchun raqobatlashish, ishlab chiqarishni har tomonlama rivojlantirish, ilmiy-texnik axborotlarni e’tibor bilan jamlash va yangiliklarni tadbiq etishni jadallashtirishga ko’maklashishga moyillar. Integratsiyalashishning gorizontal turi yana murakkab innovatsion davraga ega bir turdagi korxonlarga (masalan, aviatsiya sanoatidagi) ham tarqaladilar. Bu yerda innovatsion davra
markaziy o’rinni egallaydi, unda murakkab ko’p ilm talab qiladigan buyumlarning yuqori sifatli parametrlari va mamlakat va jahon bozorlaridagi raqobatli o’rinlari ayniqsa muhimdir.
Xo’jalik faoliyatini har tomonlama rivojlantirish tashkil qilishning qat’iy ierarxik shallari salbiy tendentsiyalarini betakrorlashtirish va innovatsion faollikni asta sekin o’sishining muhim vositalaridan biri bo’ladi. Amalda vertikal intgratsiyalashgan kompaniyalar har tomonlama rivojlanishning har xil usullariga murojaat qiladilar. Ammo hatto qayta ishlovchi sohalar (“Magnitogorskaya stalь”, “Metalloindustriya”)da ham innovatsion jarayonlar ishlab chiqarishni modernitsaziyalash va navlarni yangilashdan iborat bo’ladilar.
Vertikal intergatsiyalashgan firmalarni har tomonlama rivojlantirishga harakat qilishda vujudga keladigan murakkab muammolar nafaqat Rossiya iqtisodiyoti uchun xosdir. Masalan, yaqinda “British petroleum” o’zining elektron sanoatdagi 4 mlrd. dollardan ortiq summadagi aktivlarini, bir vaqtda xom ashyo majmuasi va neftь biznesidagi korxonalarni xarid qila turib, sotdi. Vertikal integratsiyalashgan korxonalarni ustuvorlik qilishi jahon iqtisodiyotida murakkab innovatsion jarayonlar va yuqori texnologik mahsulotni tadbiq etish uchun to’siqlarni yaratadi.
Ammo vertikal integratsiyalashish imitatsion yangiliklar bilan bog’liq kompaniyalarning samaradorligini oshirish va egiluvchanligini kuchaytirishga to’siq bo’la olmaydi.
Yirik amerikalik olim M. Porterning fikriga ko’ra, konglomerat turidagi har tomonlama rivojlanish ko’pgina amerika sohalarining raqobatbardoshligiga zarar yetkazadi. Innovatsion faoliyatni rivojlanishi va bozor rag’batlarini kuchayishida tor ixtisoslashish asosidagi har tomonlama rivojlanish alohida rolь o’ynaydi. Bu firma ichidagi ilmiy tadqiqotlar va ishlamalarning rolini kuchayishi va operatsiyalarning butun majmusini amalga oshirilishi bilan yaqindan bog’liqdir.
Innovatsion faoliyatni iqtisodiyotni rivojlanishining muhim tendentsiyasi sifatida ko’rib chiqishda innovatsion jarayonlarning yangi tashkiliy shakllarini ularni davlat, ilmiy, bozor va ijtimoiy institutlar tizimiga kiritilishi asosida integratsiyalash muammosi birinchi o’ringa chiqadi. Innovatsion biznesni institutsional tuzilmalarga kiritilishi darajasini oshishi nafaqat innovatsion faollikni pasaytiradi, balki, aksincha, innovatsion jarayonlarning o’zini o’zi tashkil qiluvchi tuzilmalarni takomillashtirish va vujudga keltirish qobiliyatini oshiradi. AQSHda paydo bo’lgan innovatsion jarayonning institutsional tuzilmalari bu ikki tendentsiyalarni birlashishiga yaqqol misol bo’lsa oladi. Innovatsion jarayonning ham yirik sanoat kompaniyalari doirasida va ham ilmiy-texnik va innovatsion loyihalar asosida amalga oshirilayotgan an’anaviy tashkiliy modellari “bo’linma-inkubatorlar”ning yopiq ilmiy texnik muhitga ularni kichik aptreprener (ega, ijrachi) guruhlar bilan tijoratlashtirish bosqichiga “etkazish” bilan suyanadi. Yuqori kasbiy innovatsion bo’linmalarning ixchamligi va tor ixtisoslashishiga qaramasdan innovatsion loyiha moliyaviy muvaffaqiyat va foydani tez olish bilan qat’iy bog’langan. Bunda ishga doir davr 5 yildan oshmasligi

kerak.

1. Innovatsion markazlar

Ilmiy g’oyalarni ishlab chiqish va uni keyinchalik materiallashtirishda yangi tashkiliy tuzilmalar-innovatsion markazlar katta rolь o’ynaydilar. Bular o’z ichiga universitetlar va ilmiy-ishlab chiqarish firmalarini o’z ichiga oluvchi yangilik kiritishlarning vujudga kelgan texnologik faol kompaniyalaridir. Bu modelda innovatsion biznes keng innovatsion infratuzilma ichidagi barqaror o’zaro aloqalarni qo’llab quvvatlaydi, axborotlarni norasmiy
almashish va yangiliklarni sotish kanallarini shakllantirishning rivojlangan tarmog’iga ega. Silikonli vodiy bunday alьyansning eng mashhur variant bo’ladi.
Innovatsion markazlar tarkibida quyidagilarga ega:

• texnologik parklar (ilmiy, ishlab chiqarish, innovatsion, biznes-park va h.k.) (3.3rasm);

  
  

• texnopolislar;

  
  

• fan va texnologiyalar mintaqalari;

  
  

• innovatsiyalar inkubatorlari.

  
  

2. – rasm. Texnoparkning tuzilishi.

   
   

Texnopark ierarxik tuzilmasini qurish asosida modulli tamoyil yotadi. Uni qurishda foydalaniladigan birinchi element inkubatordir. Texnopark har biri innovatsion xizmatlarning ixtisoslashtirilgan majmuasini taqdim etuvchi markazlarning yig’indisidan iboratdir.

Texnopolis – bu texnoparklar, inkubatorlar yig’indisi va shahar hayotini ta’minlovchi turli tuman tuzilmalarning majmuasidir. Fan va texnologiyalar mintaqasi o’z ichiga texnopolislar, texnoparklar va inkubatorlarni, hamda ilmiy va ishlab chiqarish faoliyatini qo’llab-quvvatlovchi shoxlanib ketgan infratuzilmani olishi mumkin.

Texnopolislar o’zlari joylashgan mintaqalarni rivojlanishiga shakllantiruvchi ta’sir ko’rsatadilar va quyidagilarga yordam beradilar;

• innovatsion faollikni oshirish;

  
  

• innovatsion infratuzilmani shakllantirish;

  
  

• yangiliklarni tijoratlashuvini jadallashtirish;

  
  

• sanoatni tarkibiy qayta qurish;

  
  

• yangi ish joylarini tashkil qilish;

  
  

• innovatsion faoliyat mexanizmlarini takomillashtirish, innovatsion sohani instututsiallashtirish (qandaydir yangi ijtimoiy institutlarni ta’sis etish);

  
  

• sanoatni rivojlanishining ko’p ilm talab qilishini kuchaytirish;

  
  

• iqtisodiyotning innovatsion qobiliyatini takomillashtirishga.

  
  

Texnoparkka davlat va mahalliy xokimiyatlar tomonidan rahbarlik qilish uchta asosiy yo’nalish: qonunchilik, moliyalashtirish va rivojlantirish dasturlari, to’g’ridan to’g’ri ishtirok etish bo’yicha amalga oshiriladi. Hukumat kichik va o’rta biznesni qo’llab quvvatlashning yirik ko’lamli dasturlarini ishlab chiqadi, yangi texnologiyalarni rivojlantirishni rag’batlantiradi, fan va sanoatni kooperatsiyalashishning yordam ko’rsatadi. davlat moliyaviy va qonunchilik yordamidan tashqari mijoz firmalar, hamda ko’p ilm iste’mol qiladigan korxonalarga har xil kvotalar va subsidiyalarni taqdim etadi. Mahalliy

Hokimiyatning mahalliy va mintaqaviy idoralari

Boshqa tuzilmalar: (boshqaruvning markaziy idoralari,jamoa tashkilotlari va x.k.)

Sanoat

Moliya institutlari

Texnopark:

• Bilimlar, kashfiyotlarni texnologiyalarga aylantirish;

  
  

• Texnologiyalarni tijorat mahsulotiga aylantirish;

  
  

• Texnologiyalarni IL sektori orqali sanoatga topshirish;

  
  

• Ko’p ilm iste’mol qiluvchi firmalarni shakllantirish;

  
  

• tadbirkorlarni tayyorlash.

  
  

hokimiyatlar innovatsion loyiha ustida ishlash va uning asosida kichik ko’p ilm iste’mol qiladigan firmalarni tashkil qilishga mutaxassislarni jalb qilishga ko’maklashuvchi sharoitlarni taqdim etadilar. Texnopark ta’sissilari va ular tomonidan yechiladigan masalalarning bazaviy chizmasi 3.4 rasmda ko’rsatilgan.

Ilmiy markazlar

Mintaqa shahar, tuman

2. rasm. Texnopark ta’sischilari va ular tomonidan yechiladigan masalalarning bazaviy chizmasi.

   
   

Inkubatorlarning ajralib turgan alomati va tashkiliy xususiyati shundan iboratki, ular aniq tovarni emas, mustaqil xo’jalik sub’ektini ishlab chiqish bilan shug’ullanadilar. SHunday qilib, yangi kichik innovatsion firmalar texnoparklarning “mahsuloti” bo’ladi. Inkubatorda har xil ishlab chiqarish birliklarini bo’lishi firmalarga ularni ushlab turishga harajatlarni ancha qisqartirish imkoniyatini beradi. Bu yerda, misol uchun, inshootning ijarasi, sekretarlik, telefon, kompьyuter xizmatlaridan birgalikda foydalanish uchun pastroq narx belgilangan. tadbirkor faoliyatining boshlang’ich bosqichida inkubator menejlari tomonidan boshqaruv sohasida yordam ko’rsatiladi, u malakali yuristlar, hisobchi, marketologlar xizmatlari tarmog’iga kira oladi. Inkubatorning, tijorat korxonasi sifatidagi daromadlari inshoat va idora uskunalarini ijaraga olish uchun olinadigan ijara haqi, turli tuman kasbiy xizmatlarni sotishdan daromadlardan vujudga keladi.

Biznes parkda firmalarning kengroq turli tumanligi harakat qiladilar. Inkubatorda tashkil qilingan, unga tegishli bo’lgan va texnologiyalarni topshirish va ilmiy-maslahat xizmatlarini ko’rsatishga ixtisoslashgan mualliflik firmalari; inkubatordan chiqqan mustaqil firmalar; yirik korxonalarga tegishli bo’lgan, parkka yirik sanoatning fan, kichik va o’rta biznes sohasidan o’tgan bozorning har xil talablarini hajmi va vaqti bo’yicha qanoatlantiruvchi ilmiy tadqiqotlar natijalarini o’zlashtiruvchi firmalar. Ushbu nuqtai nazardan uni tashqi muhitga moslashishi tizimning muhim xususiyatidir. Turli tuman talabni qanoatlantirish uchun korxona kichik seriyali va noyob mahsulotni ishlab chiqaradi, uning katta qismi buyurtmaga, shartnomaga mo’ljallangan. Bu boshidan ishlab chiqaruvchi, yetkazib beruvchi va xaridor o’rtasidagi barqaror aloqalarning yuqori darajasini belgilab beradi.
Ko’pgina yapon firmalarining tashqi muhitga yuqori moslashuvchanligi sotishlar va marketingni tashkil qilish bilan ham izohlanadi, chunki buyurtamani shakllantirish, talab va sotish kanallarini shakllantirish odatda mahsulotni ishlab chiqish va ishlab chiqarish bosqichlaridan oldin keladilar. Firmalarni bozor talablariga yuqori moslashuvchanligida raqiblarni bozorga kirishlarini chegaralovchi asosiy to’siqlar tashkilotning raqobat afzalliklarini tashkil qilishga qobiliyati bo’ladi, firmaning ilmiy-texnik tajribasi,
texnologiyalarning darajasi va yangiligi, patentli monopoliya, tadqiqot bazasining mavjudligi, xodimlarning yuqori malakasi ular sifatida bo’ladi. Firmaning taraqqiy etishida boyliklar, ijodiy yondashish va kasbiy o’sish va mehnat faoliyatining obro’sini o’sishi bilan birga bo’luvchi innovatsion rivojlanish hal qiluvchi rolь o’ynaydi.
Ishlab chiqarishni innovatsion yo’naltirilganligi boshqaruvning innovatsion xarakteri bilan yaqindan bog’langan: ma’muriy usullar sotsial-psixologiklar tomonidan siqib chiqariladi, xodimning mehnat unumdorligini oshishi esa uni boshqaruv qarorlarini qabul qilishga daxldorligi va sifatan yangi mehnat undovchi sabablar bilan bog’lanadi.
Strategik markaz bilan yaqindan bog’langan kichik bo’linma xodimlari uchun o’zini yangi-innovatsion faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida ko’rsatib menejerning ishonchini oqlashga harakat qilish xosdir. Kichik bo’linmalarda mehnatga undovchi sabablar sezilarli ravishda kuchaytiriladi, tashabbus rag’batlantiriladi. Boshqaruvning innovatsion xarakteri yana shunda namoyon bo’ladiki, kichik mustaqil innovatsion bo’linmalar kundalik faoliyatda yirik byurokratik tashkilotlar uchun xos bo’lgan, qarorlarni gorizontal va vertikal bo’yicha muvofiqlashtirishning murakkab tadbirlari bilan bog’langan emaslar.
Zamonaviy yapon korporatsiyalarida yuqori menejer, innovatsion yondashishlar va boshqarish ratsionalligi tamoyillariga amal qilgan holda, qattiq yoppasiga nazorat qilishni qo’llashga harakat qilmaydi. Aksina, egiluvchan sheriklik aloqalarni mo’ljallash eng katta samara beradi (masalan, “Fudzitsu”, “Soni”, “Matsusito” va boshqa firmalar).
Boshqarish ta’sirining egiluvchan usullari boshqaruv vazifalarining ko’pchiligi (rejalashtirish, undovchi sabablar, muvofiqlashtirish va nazorat)ga, hamda boshqaruv ob’ektiga.
Innovatsion ishlab chiqarishning asosida texnologik tizimlarning egiluvchanligi, o’zgaruvchanligi va moslashuvchanligi, uskunalarni qayta sozlanuvchanligi va ishlab chiqarish quvvatlarini qaytadan ixtisoslashtirilganligi yotadi. Texnologiyalarni egiluvchanligi va o’zgaruvchanligi ishlab chiqarishni innovatsion jarayonning har xil bosqichlarida parallel ravishda faoliyat yuritish asosida gorizontal bo’yicha tashkil qilish bilan birlashadi. Masalan mashinasozlik va asbobsozlikdagi texnologik jarayonlarning ko’pchiligi diskretli (uzilishli) xarakterga ega, bu nou-xauni bildiradi. Bu firmalar belgilangan shartlarda texnoparkning xizmatlari: axborot, kommunikatsiya, marketing, patentlitsenziyali, reklama nashriyot, lizing, vositachilik va boshqa xizmatlarini xarid qilishlari mumkin. Firmani parkda bo’lishi muddati shartnomada kelishib olingan va loyihada istiqbolligi va uni iste’molchilarga yetkazib berish imkoniyati bog’liqdir. Parkning himoyasi ostida firmalar yangi texnologiyalar, tadbirkorlik usullarini faol o’zlashtiradilar, marketing tuzilmalarida kasb egalaridan foydalanadilar va natijada o’z mahsulotlarining yuqori raqobatbardoshligini ta’minlaydilar.
Texnologiyalardan tashqari G’arbda texnologiyalarni kichik va o’rta biznesga topshirish tizimi keng tarqalgan. Masalan, Enxedeza, bunday ishni texnik va ijtimoiy fanlar universiteti qiladi, u yerda ixtisoslashtirilgan markazlar 1920 yillardayoq tashkil qilinganlar. Bu dasturlarning asosiy vazifalaridan biri g’oyalar bo’yicha tadbirkorlarni topishdir. Maxsus dastur bo’yicha ishlovchi mutaxassislar gazetalarda shaxsiy loyihalarini yoki bir qator firmalar menejerlarining g’oyalarini bosib chiqaradilar. Bu yerda yana o’z ishini boshlash va biznesni boshlash uchun mablag’lar topish taklif qilinadi. Tadbirkorlarning javoblari tahlil qilinadi, keyin ular bilan suhbat o’tkaziladi. Inkubator davri davomida IK odatda universitet ilmiy guruhlari bilan hamkor qiladilar. Bunday kompaniyalarning ajralib turuvchi alomati-bankrotlikning juda past darajasidir.
Innovatsion markazlar, texnoparklar va texnopolislar misolida innovatsion infratuzilmaning ahamiyat ayniqsa sezilarlidir, u fanni bozor muhitiga kirishi, ilmiy-texnik
sohada tadbirkorlikni rivojlanishi va yangiliklarning iqtisodiy samaradorligini oshishiga yordam beradi. Innovatsiyalarning tijorat muvaffaqiyatining ehtimoli maxsus institutlar, tashkilotlarni shakllanishi va yagona innovatsion sohada shakllangan innovatsion jarayonni ta’minlash tizimlari tufayli keskin oshadi.
Innovatsion sohada innovatsion infratuzilma markaziy rolь o’ynaydi, u innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun mablag’larni samarali taqsimlash va xizmatlar ko’rsatishga ko’maklashuvchi sharoitlar yaratish uchun tashkiliy, moddiy, axborot, moliya va kredit bazasidan iborat bo’ladi.
Innovatsion infratuzilmaning holati milliy iqtisodiyotning iqtisodiy o’sish modeli va texnologik rivojlanish darajasi bilan mahkam bog’langan. Rivojlanganroq mamlakatlarga xos bo’lgan iqtisodiy o’sishning innovatsion modeli o’sishning nobuyumli, innovatsion va axborot omillarining rolini oshishi, hamda ko’p ilm iste’mol qiladigan sohalarni juda tez rivojlanishi bilan ta’riflanadi. Bunday mamlakatlarda innovatsion tuzilmani rivojlanishi konsalting, injiring, axborot va telekommunikatsion xizmatlarni tashkil qilinishiga asoslangan.

Innovatsion infratuzilmada ilmiy, davlat va ijtimoiy institutlaridan tashqari moliyaviy, investitsion resurslarni jamlanishi va innovatsion faoliyat xatarlarini diversifikatsiyalashga yordam beruvchi investitsion institutlar muhim rolь o’ynaydi. Bu yerda sug’urta kompaniyalari, nodavlat nafaqa fondlari, investitsion banklar, investitsion va venchurli fondlar, moliyaviy va investitsion kompaniyalar eng muhim investitsion institutlar bo’ladilar.

Nazorat uchun savollar:

1. Innovatsion firmaning evolyutsiyasidagi integratsiyalashish va diversifikatsiyalash (har tomonlama rivojlanish) ning rolini izohlab bering.

   
   

2. Har tomonlama rivojlanmagan kompaniyaning korporativ strategiyasini ta’riflang.

   
   

3. Firmani har tomonlama rivojlanishi strategiyasining oltita turini bayon qiling.

   
   

4. Innovatsion faoliyat yangi tashkiliy shakllarining o’ziga xosligi nimadan iborat?

   
   

5. Firmalar assotsiatsiyalari turlari va ularning vazifalarini aytib bering.

   
   

6. “Yumshoq metatuzilmalar” nima va ular nima uchun innovatsion o’zgarishlarning samaradorligini oshiradi?

   
   

7. Nima uchun konsortsiumlar firmalararo integratsiyalashishning istiqbolli turi bo’ladilar?

   
   

8. Innovatsion faoliyatdagi moliya-sanoat guruhlarining rolini yoritib bering.

   
   

9. Vertikal va gorizontal integratsiyalashgan tuzilmalardagi innovatsion faoliyatning xususiyatlarini bayon qiling.

   
   

10. Innovatsion jarayonning qanday institutsional tuzilmalarini bilasiz?

    
    

11. Innovatsion markazlar nimadan iborat va ular iqtisodiyotning samaradorligini oshirishga qanday ta’sir ko’rsatadilar?

    
    

12. Texnoparklarning ta’sischilari va ular tomonidan yechiladigan masalalarni sanab o’ting.

    
    

13. Innovatsion infratuzilmaning innovatsion faoliyatini rivojlanishidagi rolini ta’riflab bering.

    
    

1. – MАVZU. INNOVATSION MENEJMENTNING METODOLOGIYaSI

1. Innovatsion menejmentga ilmiy yondashishlar.

   
   

2. Innovatsion menejmentga tizimli yondashish.

   
   

3. Yangiliklarning yashash davri kontseptsiyasining mohiyati.