O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik–pedagogika instituti «kimyoviy texnologiya»

13-ma’ruza 

OKSIDLANISH – QAYTARILISH REAKSIYALARI 


Reja: 


1. Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari.

2. Oksidlanish darajasi haqida tushuncha. 

3. Oksidlovchilar va qaytaruvchilar. 

4. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. 

5. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining tengla malarini tuzish: 

– elektron balans usuli; 

– ion-elektron balans usuli. 


Muammoli savollar: 


1. Sanoat mig’yosida metallarni ajratib olishda oksidlanish-qaytarilish jarayonlari qanday ahamiyatga 

ega? 

2. Davriy sistemadagi joylashgan o’rniga qarab elementlarning oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalari 

qanday o’zgaradi? 


Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari. Hamma kimyoviy reaksiyalarni ikki guruhga ajratish mumkin. Bi-
rinchi guruh reaksiyalarda o’zaro ta’sir etuvchi moddalar tarkibiga kiruvchi elementlarning oksidlanish darajasi
o’zgarmaydi. Bu guruhga almashinish, birikish va ajralish reaksiyalari kiradi: 

AgNO
3

+ KCl = AgCl + KNO

3

Ikkinchi guruh reaksiyalariga bir yoki bir necha elementlarning oksidlanish darajasi o’zgaradigan reaksiyalar
kiradi:
Zn + 2HCl = ZnCl
2
+ H

2

Ma’lumki, biz shu paytgacha moddalarni yonish jarayonlarini oksidlanish jarayoni deb qarab keldik. Masalan:
S + O

2
= SO

2
;

2H
2

+ O
2

= 2H

2
O;

2Cu + O
2
= 2CuO;

CH
4

+ 2O

2
= CO

2
+ 2H

2
O.

Va aksincha, birikma tarkibidan kislorodni ajralishini qaytarilish jarayoni deb tushunamiz: 

2HgO = 2Hg + O
2
;

6CO
2

+ 6H

2
O = C

6
H
12

O
6

+ 6O

2
va hokazo. 

Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari bir vaqtning o’zida ham sodir bo’lishini kuzatganmiz: 

CuO + H
2

= Cu + H

2
O;

Cr
2
O

3
+ 2Al = 2Cr + Al

2
O

3

va hokazo.
Demak, bu yerda kislorod birikishini oksidlanish jarayoni, kislorod berishni esa qaytarilish jarayoni deb 

qaradik.

Eng oddiy oksidlanish va qaytarilish jarayoni bo’lgan quyidagi reaksiyaga diqqatimizni qaratamiz: 

CuO + H
2

= Cu + H

2
O

CuO tarkibidagi mis atomi reaksiyadan so’ng hosil bo’lgan mis atomidan 2 ta elektroni kamligi bilan farq qi-

ladi, ya’ni u Su
2Q
holida bo’ladi. Shuningdek, vodorod molekulasi har bittasi bittadan elektronini kislorodga berib, suv 

molekulasini hosil qiladi. Natijada bu kimyoviy reaksiyada mis 2 ta elektron qabul qilib, mis atomiga, vodorod moleku-

lasidagi 2 ta vodorod atomi bittadan 2 ta elektron berib vodorod ioni H
+
hosil qiladi. Mis reaksiyada erkin holatdagi mis 

atomiga qaytariladi. Vodorod esa suv hosil qilib vodorod ioniga aylanib oksidlanadi. Demak, qaytarilish jarayonida

element atomi yoki ioni elektron biriktirib oladi va aksincha oksidlanish jarayonida element atomi yoki ioni elektron 
beradi.
Cu + 2e = Cu
qaytarildi (oksidlovchi)
H
2

- 2e = 2H

+

oksidlandi (qaytaruvchi)

Elektron biriktirib olgan atom yoki ion qaytariladi, oksidlovchi bo’lib xizmat qiladi va aksincha elektron bergan 
atom yoki ion oksidlanadi, qaytaruvchi bo’lib xizmat qiladi.
Shu aytilgan xulosadan kelib chikib, barcha turdagi reaksiyalarni 2 turga bo’lish mumkin:

1) Ion almashinish reaksiyalari: 

2) Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. 

Ko’pgina reaksiyalarda kislorod ishtirok etmasa ham, bir element atomi yoki ioni elektron berishi, ikkinchi 

element atomi yoki ioni elektron biriktirib olishini kuzatish mumkin:

2Na + Cl

2
= 2 NaCl 
Natriy atomi 1 ta elektron berib, natriy ioniga, xlor atomi 1 ta elektronni biriktirib olib, xlor ioniga aylanadi.
Na

o
- 1e = Na

+
oksidlanadi (qaytaruvchi) 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
54

Cl

o
+ 1e = Cl
–

qaytariladi (oksidlovchi)