O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik–pedagogika instituti «kimyoviy texnologiya»

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tenglamalarini tuzish. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari tenglama-
larini tuzishning ikkita usuli qo’llaniladi: elektron balans va ion elektron (yarim reaksiyalar) usuli.
1. Elektron balans usuli. Bu usuldan foydalanganda tenglama tuzish avvalo reaksiyada ishtirok etadigan oksi-

dlanish darajalari o’zgaradigan elementlarning oksidlanish darajalarini hisoblashdan boshlanadi. Misning konsen-

trlangan nitrat kislota bilan o’zaro ta’siri quyidagi sxema bilan ifodalanadi: 
0
+5

+2 +4

Cu + HNO
3


Cu ( NO

3
)
2

+ NO
2

+ H

2
O.

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
55
Oksidlanish darajalarini bilgan holda elektron berish va biriktirib olish (oksidlanish va qaytarilish) jarayonlari 

elektron tenglamalar holida yoziladi:

Cu - 2e

–
= Cu

+2
oksidlanish 
N
+5

+ e

–
= N

+4
qaytarilish

Elektron balans usulida asosiy bosqich elektronlar balansini tuzishdan, ya’ni oksidlanish reaksiyasida 

yo’qotilgan elektronlar soniga qaytarilish reaksiyasida biriktirib olingan elektronlar sonini tenglashtirishdir. Buning

uchun yo’qotilgan va biriktirib olingan elektronlar miqdori uchun eng kichik ko’paytma topiladi: 

Cu — 2e

–


Cu
+2

2

2 

N

+5
+ e

–


N
+4

1
Topilgan ko’paytmaning berilgan va biriktirib olingan elektronlar miqdoriga taqsim qilishdan kelib chiqqan 

sonlarni oxirgi vertikal chiziq orqasiga yoziladi. Bu sonlar tenglama tuzishdagi stexiometrik koeffitsientlar hisoblanadi:

Cu — 2e

–


Cu
+2

2

1

2

N
+5

+ e
–



N
+4

1

2

Koeffitsientlar yordamida tenglamaning chap va o’ng qismlarida qaytaruvchi hamda oksidlovchi atomlarining

soni tenglashtiriladi: 

Cu + 4HNO

3
= Cu (NO

3
)

2
+ 2NO

2
+ H

2
O.

So’ngra boshqa element atomlari soni tenglashtiriladi va nihoyat oksidlanish-qaytarilish reaksiyasi quyidagi 

tenglama holiga keladi:

Cu + 4HNO

3
= Cu (NO

3
)

2
+ 2NO

2
+ 2H

2
O.

2. Elektron-ionli (yarim reaksiyalar) usul. Bu usul ion yoki molekulalarning reaksiyada qanday o’zgarishlarga

uchrashini ko’rsatuvchi ionli tenglamalar (yarim reaksiyalar tenglamalari) ni tuzish va bu tenglamalarni bitta molekulyar 
oksidlanish-qaytarilish tenglamasiga birlashtirishdan iborat. Quyidagi reaksiyaga elektron-ionli usul yordamida koef-
fitsientlar tanlashni ko’rib chiqaylik: 
NaBr + KMnO
4
+ H

2
O



MnO
2

+ Br

2
+ KOH + NaOH 

Bu reaksiyada brom va permanganat ionlari o’zgarishga uchraydi: 

Br
–


Br

2
; MnO

4
–


MnO

2
.

Brom ionining oksidlanish va permanganat ionining qaytarilish yarim reaksiyalari tenglamalari tuziladi. 1 mol

Br
2

ning 2 mol Br

–
iondan hosil bo’lishini hisobga olib, birinchi yarim reaksiyaning tenglamasi (brom ionining oksi-

dlanishi) yoziladi:

2Br

–
- 2e

–
= Br

2
1 mol MnO

4
–

ionning 1 mol MnO

2
ga qaytarilishida 2 mol atomar kislorod 2 mol suv bilan (neytral muhitda) 

bog’lanib, 4 mol OH
–
ionlarni hosil qiladi. Zaryadlar tengligini hisobga olib, ikkinchi yarim reaksiya (permanganat io-

nining qaytarilishi) tenglamasi yoziladi:

MnO

4
–

+ 2H

2
O + 3e

–
= MnO

2
+ 4OH

–
.
Berilgan va biriktirilgan elektronlar soni teng bo’lganligiga qarab eng kichik umumiy ko’paytma topiladi. Bu 

ko’paytma 6 ga teng bo’lganligi uchun qaytaruvchining yarim reaksiyasidagi ion, molekula va elektronlar 3 koeffitsi-

entga ko’paytiriladi va qaytaruvchi oksidlovchining yarim reaksiyalarining yarim reaksiyalarining chap va o’ng qismlari 
qo’shiladi:
2Br

–
- 2e

–
= Br

2

2 3

6

MnO

4
–

+ 2H
2

O + 3e

–
= MnO

2
+ 4OH

–

3 2
————————————————————— 
6Br
– +

2MnO
4

–

+ 4H
2

O = 2MnO

2
+ 3Br

2
+ 8OH

–
Reaksiyada o’zgarmay qoladigan kaliy va natriy kationlarini hisobga olgan holda oksidlanish-qaytarilish 

reaksiyasining molekulyar tenglamasi yoziladi:

6Br

–
+ 2 MnO

4
–
+ 4 H

2
O = 2MnO

2
+ 3Br

2
+ 8OH

–
2K

+
+ 6Na

+
= 2K

+
+ 6Na

+
—————————————————————————— 

6NaBr + 2KMnO

4
+

4H
2

O = 2MnO

2
+

3Br

2
+

2KOH + 6NaOH .

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
56
Nazorat uchun savol va mashqlar. 

1. Marganesning oksidlanish darajasini hisoblang. 

1) MnSO
4

; 

2) KMnO
4
; 

3) CaMnO

4
. 

2. Xromning oksidlanish darajasini hisoblang. 

1) Cr
2

(SO

4
)
3

;
2) CrSO

4
;
3) K

2
Cr

2

O
7

. 

3. Quyidagi birikmalarda xlorning oksidlanish darajasini hisoblang.

1) KClO

4
;

2) NaOCl;
3) HCl.

4. Azot qanday birikmalarda ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi bo’la oladi?

1) (NH

4
)SO

4
;
2) NaNO

2
;

3) Al(NO

3
)

3

.
5. Yod qanday hollarda qaytariladi? 

1) J
–1

0

2
J

; 

2) J
+5


J
–1

;
3)

0
2
J


2J

+1
.

Mavzuga oid tayanch iboralar.

1. Oksidlovchi 

5. Oksidlanish darajasi 

2. Qaytaruvchi

6. Galvanik element 

3. Oksidlanish jarayoni

7. Yarim element.

4. Qaytarilish jarayoni 

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Rahimov X.R. «Anorganik ximiya», T.: «O’qituvchi»-1984, 153-157 betlar. 

2. Axmerov K.M., Jalilov A., Ismoilov A. «Umumiy va noorganik ximiya», T.: «O’qituvchi»-1988.

3. Rasulov K., Yo’ldoshev O., Qorabolaev B. «Umumiy va anorganik kimyo», T.: «O’qituvchi»-1996, 109-114 
betlar.
4. Глинка Н.Л. «Общая химия», Л.: Изд. «Химия»-1982, С.264-268. 
5. Новиков Г.Л. «Основы общей химии», М.: «Высшая школа»-1988.
6. Рэмсден Э.Н. Начало современной химии. – Л.: Химия, 1989. – 784 с. – Пер. изд.: Великобритания, 
1985.
7. Химия: Справ. изд./ В.Шретер, К.-Х.Лаутеншлегер, Х.Бибрак и др.: Пер. с нем. – М.: Химия, 1989. – 

648 с.
8. Спицын В.И., Мартыненко Л.И. Неорганическая химия. Ч.1: Учебник. – М.: Изд-во МГУ, 1991. – 480 с. 

9. Shamshidinov I., Mo’minova B., Abdullaev M. «Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matni. –
Namangan, 1999 y. 

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
57