O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi namangan muhandislik–pedagogika instituti «kimyoviy texnologiya»

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga muhitning ta’siri. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida muhit mu-
him ahamiyatga ega. Muhitning ta’siri masalan, KMnO
4
ning qaytarilish xarakterida yaqqol namoyon bo’ladi. Kislotali 

muhitda MnO

4
–

ion Mn
2+

iongacha, neytral muhitda MnO

2
gacha, ishqoriy muhitda MnO

4
2–

(yashil rang) iongacha qay-

tariladi. KMnO

4
ning kislotali muhitda qaytarilishi: 

+7
-1

+2
0
KMnO
4

+ KJ + H

2
SO
4


MnSO

4
+ J

2
+ K

2
SO

4

+ H
2

O. 

Mn
+7

+ 5e
–


Mn

+2
5 

2

10

2J
–

-2e
–


J

2

2

5

——————————————————————————
2KMnO

4
+

10KJ + 8H

2
SO

4
= 2MnSO

4
+ 5J

2
+ 6K

2
SO
4

+ 8H
2

O 

KMnO

4
ning neytral muhitda qaytarilishi: 
+7 +4

+4

+6
KMnO

4
+ K

2
SO
3

+ H
2

O 


MnO

2
+ K

2
SO

4

+ KOH

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
58
Mn

+7

+ 3e-

Mn

+4

3

2
6

S
+4

- 2e- 


S
+6

2
3 

——————————————————————————
2KMnO
4
+
3K
2
SO

4
+ H

2
O = 2MnO

2
+ 3K

2
SO
4

+ 2KOH .

Kaliy permanganatning ishqoriy muhitda qaytarilishi:

+7 +4
+6 

+6
KMnO

4
+ K

2
SO

3

+ KOH


K

2
MnO

4
+ K

2
SO

4

+ H
2

O

Mn

+7
+ 1e

–


Mn
+6

1
2 

2
S

+4
-2e

–


S
+6

2
1 

————————————————————————

2KMnO
4
+ K

2
SO

3

+ 2KOH = 2K

2
MnO

4
+ K

2
SO
4

+ H
2

O . 
Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining turmushdagi ahamiyati. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari —
tabiatdagi biologik o’zgarishlar hamda texnikadagi kimyoviy jarayonlarda katta rol o’ynaydi. Ular yerdagi hayotning 
asosidir. Tirik organizmlarda nafas olish va moddalar almashinishi, chirish va bijg’ish, o’simliklarning yashil
qismlaridagi fotosintez, odam va xayvonlarning nerv faoliyati oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari bilan bog’liq. Ularni 
yoqilg’ining yonishida, metallarning korroziyalanish jarayonida va elektroliz kuzatish mumkin. Oksidlanish-qaytarilish
reaksiyalari yordamida ammiak, ishqorlar, sulfat kislota va boshqa ko’pgina qimmatli mahsulotlar olinadi. Galvanik 
elementlar va akkumlyatorlarda oksidlanish va qaytarilish reaksiyalari tufayli kimyoviy energiya elektr energiyasiga
aylanadi. 
Inson hayotining energiya manbai bo’lgan oziq-ovqat mahsulotlarining hosil bo’lishida oksidlanish-qaytarilish 

jarayonlari sodir bo’ladi

+4

h



0 +1 -2

6CO
2

+ 6H

2
O == C

6
H
12

O
6

+ 6O

2

Organizmda mahsulotlarning parchalanishi ham oksidlanish-qaytarilish jarayonlari bilan bog’liq:

C
6

H
12

O

6
+ 6O

2
= 6CO

2
+ 6H

2
O

Oksidlanish-qaytarilish jarayonlaridan xalq xo’jaligida, kimyo sanoatida, qishloq xo’jaligida va boshqa so-

halarda keng foydalaniladi.
Xalq xo’jalik iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish, masalan rudalardan metallarni ajratib olish ham oksi-

dlanish-qaytarilish jarayonlariga asoslangan:

Cr
2

O
3

+ 2Al = 2 Cr + Al

2
O

3

Fe
2

O
3

+ 3CO = 2Fe + 3CO

2
Kimyoviy analizda, masalan, turli xil oziq-ovqat mahsulotlari tarkibidagi glyukoza miqdorini aniqlashda per-

manganometriya usulidan foydalaniladi.

Cu

2
O + 2HNO

3


Cu
2

(NO

3
)

2

+ H
2

O 

Cu
2

(NO
3

)

2
+ KMnO

4
+ H

2
SO

4

= Cu(NO
3

)

2
+ K

2
SO
4

+ MnSO
4

+ H

2
O

Nazorat uchun savol va mashqlar. 
1. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari deb nimaga aytiladi? 

2. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari necha xilga bo’linadi?

3. Quyidagi reaksiyada qaysi element oksidlovchi va uning koeffitsenti nechaga teng? 
NH
3

+ KMnO

4
+ KOH


KNO

3
+ K

2
MnO

4
+ H

2
O.

4. Berilgan reaksiyadagi qaytariluvchining oldidagi koeffitsentni aniqlang.
KMnO

4
+ H

2
O
2

+ H
2

SO

4


MnSO
4

+ K

2
SO

4

+ O
2

+ H

2
O.

5. Ko’rsatilgan reaksiyada oksidlovchi va qaytaruvchini aniqlang.
K
2

O · Al
2

O

3
·

6SiO
2

+ H

2
O + CO

2

Al

2
O

3 

·
2SiO

2
· 2H

2
O + SiO

2
+ K

2
CO
3

.

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
59
Mavzuga oid tayanch iboralar.
1. Disproporsiyalanish 

2. Ichki molekulyar oksidlanish va qaytarilish

3. Fotosintez. 
Foydalanilgan adabiyotlar: 

1. Parpiev N.A., Rahimov X.R., Muftaxov A.G. Anorganik kimyo. Nazariy asoslari. - T.:O’zbekiston, 2000. –5-9 

b.
2. Axmerov Q, Jalilov A, Sayfutdinov R. Umumiy va anorganik kimyo. - T.:O’zbekiston, 2003. 

3. Potapov V.M., Xomchenko G.P. «Ximiya», T.: «O’qituvchi»-1986, 108-111 betlar.

4. Rahimov X.R. «Anorganik ximiya», T.: «O’qituvchi»-1984, 159-160 betlar. 
5. Rasulov K., Yo’ldoshev O., Qorabolaev B. «Umumiy va anorganik kimyo», T.: «O’qituvchi»-1996, 110-111
betlar.

6. Glinka N.L. «Umumiy ximiya», T.: «O’qituvchi»-1986, 270-271 betlar.

7. Фримантл М. «Химия в действии» 2., М.: Изд. «Мир»-1991, С.26-27. 
8. Рэмсден Э.Н. Начало современной химии. – Л.: Химия, 1989. – 784 с. – Пер. изд.: Великобритания,
1985.

9. Химия: Справ. изд./ В.Шретер, К.-Х.Лаутеншлегер, Х.Бибрак и др.: Пер. с нем. – М.: Химия, 1989. –

648 с.

10. Спицын В.И., Мартыненко Л.И. Неорганическая химия. Ч.1: Учебник. – М.: Изд-во МГУ, 1991. – 480 с.

11. Shamshidinov I., Mo’minova B., Abdullaev M. «Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matni. – 
Namangan, 1999 y.

---

«Umumiy va noorganik kimyo» fanidan ma’ruzalar matnlari. 
60