O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdrasi


-Modul. Shaxs nazariyalarini psixodinamik yo„nalishi



Yüklə 461,29 Kb.
səhifə11/40
tarix01.12.2023
ölçüsü461,29 Kb.
#170600
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   40
Namangan davlat universiteti pedagogika va psixologiya kaferdras-fayllar.org

2-Modul. Shaxs nazariyalarini psixodinamik yo„nalishi 

4-Mavzu: Z.Freydning psixoanalitik ta‟limoti 
Reja:

1.Psixodinamik yo‗nalishga qisqacha tavsifnoma.


2.Ongsizlik Z.Freyd bo‗yicha insoniy mavjudligikning asosi sifatida.
3.Z.Freyd bo‗yicha psixikaning tuzilishi.
4.Z.Freyd bo‗yicha shaxs tuzilishini shakllanishi (psixoseksual rivojlanish 
bosqichlari).
Tayanch so‘z va iboralar: libido, ong, ongsizlik, ong osti holatlari, psixoanaliz, 

35



freydizm, edip kompleksi, eydetik, ehtiros 
Z.Freyd hayoti haqida Zigmund Freyd 1856 yilda Freyburgda, o’sha 


paytdagi Avstriya Vengriya imperiyasining hozirgi kunda Chex respublikasiga
taaluqli qismida tug`ildi. U tibbiyotni Venada o‘rgandi va shu erda Avstriyani 
natsistlar 1938 yilda anneksiya qilgunlariga qadar yashadi. YAhudiy sifatida u
vatanini tashlab ketishga majbur bo‘ldi va Londonga borib o‘rnashdi, o‘sha erda 
1939 yilda vafot etdi. Uzoq yillar davomida u bedavo saraton kasalligi bilan
kurashib yashadi. 
Uning
eng

mashhur
asarlari 


quyidagilar: ―Tushlarning ta`biri‖,
―Psixoanalizga kirish bo‘yicha ma`ruzalar‖, ―Lazzat tamoyili ortida‖, ―Bir 
illyuziyaning kelajagi‖, ―Madaniyatdan norozilik‖, ―Muso va monoteizm
Ontogenezda rivojlanish psixikasi tushunchasiga psixoanalitik yondashuv 
asoslari Z.Freyd tomonidan kiritilgan. Psixik rivojlanish psixoanalizida qiziqishlar,
motivlar va tuyg`ular sohasini murakkablashishi jarayoni bilan shaxs rivojlanishi 
hamda uni tuzilishi va funktsiyalarini takomillashishi bilan tenglashtiriladi.
Z.Freyd inson psixikasini 3 bosqichga ya`ni psixik jarayonlarni printsipial 
anglash imkoniyati mezoni bo‘yicha ong, ongosti va ongsizlikka ajratadi. Uning
ilmiy qiziqishlari birinchi navbatda jinsiy va agressiv qiziqishlarini majmuasiga 
qaratilgan. Aynan ongsizlik birinchi bo‘lib jamiyatga qarshi turadi. Freyd shaxs
rivojlanishini individni tashqi ijtimoiy dunyoga moslashishi sifatida kiritgan hamda 
unga begona lekin juda ham zarur debhisoblaydi.
Inson shaxsi Z.Freyd bo‘yicha o‘z tarkibiga tuzilmaviy komponentlarni 
qamrab oladi:
U
Men 

Oliy Men


U (Id)-shaxsning primitiv yadrosi u tug`ma xarakterga ega, ongsizlik 
joylashgan va qoniqish tamoyiliga bo‘ysunadi. Idda tug`ma impulsiv qiziqishlar
mavjud (hayot instinkti Eros va o‘lim instinkti Tanatos) va psixik rivojlanishni 

36
energetik asosini tashkil etadi.


Men (Ego) shaxsni ratsional va anglanuvchi qism.u biologik etilishga


ko‘ra,hayotning 12 va 36 oylari orasida yuzaga keladi va reallik printsipi bilan 
boshqariladi. Egoning vazifasi sodir bo‘layotganlarni tushuntirish va insonni
xulqini shunday tuzish kerakki, uni instinktiv talablari qondirilishi, jamiyatning va 
ongning cheklovlari buzilmasligi kerak. Egoning hamkorligida indvid va sotsium
o‘rtasidagi nizo hayot mobaynida sustlashishi kerak.
Oliy –Men (Super Ego) shaxsning tuzilmaviy tarkibi sifatida eng oxirida 3-6
yoshlar orasida shakllanadi. Super Ego insof uni moslashishini ifodalaydi va bu 
jamiyatda qabul qilingan normalarni amal qilishini qattiq nazoratga oladi.
Id va Super Ego tarafidagi an`analar odatda nizoli xarakterga ega bo‘lib, bu 
xavotirlanish, asabiylashishni keltirib chiqaradi. Bunga javoban Ego bir qator
himoya mexanizmlarini yaratadi va qo‘llaydi. Ular siqib chiqarish, 
ratsionallashtirish, sublimatsiya, proektsiya, regressiya va boshqalar.
Himoya mexanizmi atamasi 1894-yilda dastlab Z.Freyd tomonidan fanga 
kiritildi. Keyinchalik mazkur sohadagi tadqiqotlarning miqdorini ortib borishi
natijasida uning amaliy va nazariy ahamiyati ham ortib bormoqda. Psixologik 
himoya – bu shaxsni salbiy kechinmalardan himoya qilishga yo‘naltirilgan
anglanmagan psixik jarayondir. Aynan psixologik himoya mexanizmlari qarshilik 
ko‘rsatish jarayonlari asosida yotadi. Shaxsning himoya mexanizmlari uning
psixikasida ilk bolalik davrida paydo bo‘ladi va butun hayoti mobaynida davom 
etadi.
Psixologik 

himoya
mexanizmlari 


odamni
yoqimsiz 

emotsional


kechinmalardan himoya qiladi, psixologik komfortni saqlab berishga yordam 
beradi. Psixologik himoyani funktsional vazifani va maqsadi, ongsizlikni instinktiv
impulslari va tashqi ijtimoiy muhit talablarini o‘zlashtirishi oila va jamiyatning 
qoida va normalarini o‘zlashtirish o‘rtasidagi ziddiyatlar bilan shartlangan ya`ni
shaxsni ichki nizolarini (havotirlik,siqilish) engillashtirishdan iborat. Psixologik 
himoya mexanizmlari bu nizolarni engillashtiradi, inson xulq-atvorini himoya
qiladi va uni moslashuvchanligi va psixikasini barqarorligini oshirgan holda 
boshqaradi.


37
Psixologik himoyalanganlikni ta`minlovchi asosiy mexanizm sifatida 


shaxsning barqarorlashtiruvchi maxsus boshqaruv tizimi yuzaga chiqadi. Ular


nizoni anglash bilan bog`liq bo‘lgan havotir tuyg`ularini bartaraf qilish yoki 
minimumigacha keltirishgacha yo‘naltirilgan. Bu yondashuv bilan bog`liq holda
uning asosiy funktsiyasi sifatida ong muhitini negativ shaxsni jarohatlovchi 
kechinmalardan ―to‘sish‖ ko‘rib chiqiladi.
Keng ma`noda ―psixologik himoya‖ atamasi psixologik diskomfortni 
bartaraf etish natijasida yuzaga keladigan negativizm kabi shaxs xislatlari faolligini
chalkashtiruvchi ―yolg`onlar‖ paydo bo‘lishi, shaxslararo munosabatlar tizimini 
o‘zgartiruvchi har qanday xarakatlarni tushuntirishda qo‘llaniladi.
Tor ma`noda esa psixologik himoya bir qator himoya mexanizmlarini 
funktsiyalashuvi natijasida ong tarkibini o‘ziga xos tarzda o‘zgarishiga olib
keluvchi tushunchani anglaymiz. Ular tushkunlik, rad etish, proektsiya, 
identifikatsiya,
regressiya, 
izolyatsiya,
ratsionalizatsiya, 
konversiya
va

boshqalarda.


Bu himoya mexanizmlarini faoliyati insonning axborot-yo‘nalganlik 
harakatlari asosini va uning sub`ektiv, shaxsiy munosabatlar tizimini adekvatligini
oshirmasdan uni mosligini xatto tushirishi xam mumkin.
Himoya mexanizmi – bu xatar yoki xavotir manbaini buzib ko‘rish rad etish
yoki qochish mumkin bo‘lgan har qanday jarayon. Himoya mexanizmlari, 
shuningdek, bizning ―Men‖ ligimizni ideallashtirilgan obrazini tartibga solishga
hamda o‘zimizni qabul qilishimiz qulay bo‘lishi uchun yordam beradi. Zigmund 
Freyd birinchilardan bo‘lib, himoyaning ko‘p turlarini identifikatsiyalangan va bu
mexanizmlar ongsiz tarzda harakat qilishini taxmin qilgan.
Himoya mexanizmlarini juda ko‘p qo‘llovchi insonlar yaxshi moslashmay
qoladilar, chunki ular emotsional energiyalarining ko‘pini xavfni nazorat qilish va 
o‘zi haqidagi yolg`on tasavvurlarini saqlab qolishga harakat qiladi. Shunga
qaramay himoya mexanizmlarini foydasi mavjud. Ular ko‘pincha xavfni engib 
o‘tishga yordam beradi. Bizda xavfdan samarali qutilish va muammoga diqqatni
qaratishga vaqt paydo bo‘ladi. Agar siz bizning aytganlarimizdan o‘zingizga 

38
taalluqliligini olgan bo‘lsangiz, bu siz o‘zingizni faqatgina himoya qilaverasiz 


degani emas. Avval ta`kidlaganimizdek hamma ham himoya mexanizmlarini


qo‘llab turadi. 
Himoya mexanizmlarining ikkita asosiy tavsifnomalari mavjud:
1.Reallikni rad etish yoki buzish. 
2.Ongsiz darajadagi faoliyat.
Ko‘pincha odamlar himoya mexanizmlarini bitta turini emas, balki ularni 
kompleks tarzda qo‘llashni ma`qul ko‘radilar. Bundan tashqari ko‘pchilik
insonlarda bitta mexanizmlarni boshqasidan afzal ko‘rish moyilligida, ya`ni xuddi 
ularning qo‘llanilishi odat tusiga aylangandek tuyuladi.
Psixologik himoya mexanizmlarini turlari. 
1.Siqib chiqarish – bu yoqimsiz fikr, istak yoki tuyg`ularni ongsiz, beixtiyor
ravishda chiqarib tashlash jarayoni. Z.Freyd motivatsion unutish orqali himoya 
mexanizmini to‘liq ifodalab bergan. U simptomlarni shakllanishida muhim rol`
o‘ynaydi. Bu mexanizmni faoliyati xavotirlikni kamaytirish jarayonida etarli 
bo‘lmaganda xamda siqib chiqarilgan ma`lumotni buzilgan holda anglashga
yordam beruvchi boshqa himoya mexanizmlari ishga tushadi. Ma`lumki, 
psixologiya fanida himoya mexanizmlarini ikkita kombinatsiyasi keng
tarqalgandir: 
A)siqib chiqarish+siljish. Bu kombinatsiya faollik reaktsiyalarini yuzaga
kelishiga yordam beradi. Siqib chiqarish va siljish mexanizmlari tarkibida bo‘lgan 
bolaga nisbatan dushmanlikka qarshi himoyani ifodalaydi.
B)siqib chiqarish+konversiya – bu kombinatsiya isterik reaktsiyalarni asosini 
tashkil qiladi.
Tushkunlik mexanizmining mohiyati – ongdan jarohatlovchi voqea mohiyati 
va u bilan bog`liq emotsiyalarni chiqarib tashlashdir. Tushkunlik qo‘rquv
emotsiyalarini ushlab turish uchun rivojlanadi. Ularning paydo bo‘lishi o‘zini 
ijobiy idrok qilish uchun noma`qul shuningdek, agressorga bog`liq bo‘lib qoladi.
Qo‘rquv real stimulni unutish oqibatida qo‘rquvni keltirib chiqaruvchi, 
shuningdek, u bilan bog`liq bo‘lgan assotsiativ ob`ektlar, faktlar vaziyatlarning


39
barchasi yig`iladi.


Regressiya. Muammoli vaziyatda avvalgi yoki bolalikdagi istak va


xarakatlarni qoniqish shakliga qaytishdir. Regressiya qisman to‘liq yoki simvollik 
bo‘lishi mumkin. Muammoni yordam so‘rash oqibatida hal qilish ―regressiya‖
sinfiga shuningdek, ―xarakat faolligi‖ mexanizmiga kiradi. SHuningdek, 
xavotirlikni kamayishini talab qilish mumkin bo‘lmagan istak orqali kelib chiqqan.
Regressiv xulq-atvor ko‘p hollarda kattalar tomonidan taqdirlanadi xamda 
simbiotik emotsional munosabatlarni talab qiladi.
Proektsiya – bu individ o‘zining ongli darajasida rad qiluvchi fikr, tuyg`u, 
motiv va istaklarni boshqa shaxs yoki ob`ektga o‘tkazish mexanizmi. Mexanizm
o‘zini va atrofdagilarni ular tomonidan emotsional rad etilishi sifatida qabul 
qilmaslik tuyg`usini ushlab turish uchun rivojlanadi. Proektsiya o‘zini qabul
qilmaslik qo‘rquvi bilan kurashishni uddalay olish uchun boshqalarning rad 
etuvchi xarakatiga nisbatan chaqirilgan. Proektsiya atrofdagilarga ularni qabul
qilmasliklarining ratsional asosi sifatida turli negativ sifatlarni ularning fonida 
o‘zini qabul qilish uchun yo‘naltirishdir. ―Agar yomon odam meni rad etsa, demak
men yaxshiman yoki yomon odamning fikri men uchun ahamiyatli emas‖. 
Proektsiyani noaniq shakllarini kundalik hayotda uchratish mumkin.
Ko‘pchiligimiz o‘z kamchiliklarimizga e`tibor bermay, boshqalarda ularni 
osonlikcha sezamiz. Biz atrofdagilarni o‘z tashvishlarimizda ayblashga moyilmiz.
Proektsiya zararli bo‘lishi xam mumkin, chunki reallikni noto‘g`ri anglashga olib 
keladi. Bu mexanizm kshpincha anglamaydigan va xafa bo‘luvchi shaxslarda
namoyon bo‘ladi.
Introektsiya – inson yoki ob`ektni simvolik internalizatsiyasi (o‘ziga
kiritishi). Mexanizm xarakati proektsiyaga qarama-qarshidir. Introektsiya 
yordamida sevgi ob`ektlari va o‘zining shaxsi o‘rtasidagi farqlar bartaraf etiladi.
Ba`zida boshqa odamlarga nisbatan jaxl yoki agressiya o‘rniga yo‘q qiluvchi 
tuyg`ular, o‘zini o‘zi tanqid qilishga, o‘zini qadrlamaslikka aylanadi,
chunkiayblanuvchida introektsiya sodir bo‘lgan. Bunday vaziyat ko‘pincha 
depressiya holatida kuzatiladi.


40
Ratsionallashtirish – aslida mumkin bo‘lmagan fikr, tuyg`u, xulq-atvorlarini 


oqlashga ishonchli sabablarni topuvchi himoya mexanizmi. Ratsionallashtirish –


psixologik himoyaning eng keng tarqalgan mexanizmi, chunki bizning xulq-
atvorimiz ko‘plab omillar orqali aniqlanadi va biz uni o‘zimiz uchun ma`qul
bo‘lgan

yo‘l
bilan

tushuntirganimizda
ratsionallashtirgan 
bo‘lamiz.
Ratsionallashtirishni ongsiz mexanizmini to‘qib chiqarilgan yolg`on, firib yoki 
mug`ombirlik bilan aralashtirib bo‘lmaydi.
Intellektualizatsiya – bu ximoya mexanizmi emotsional xis-tuyg`u va 
kechirmalarnin bartaraf etish maqsadida namayon bo‘ladi. Intelektual zaxiralarni
katta miqdorda qo‘llashni taqozo etadi. 
Kompensatsiya yoki sublimatsiya bu real yoki hayotiy kamchiliklarni ongsiz
tarzda bartaraf etish xarakati. Kompensatorlar xarakat universialdir, chunki 
statusini egallash deyarli barcha insonlarning istagidir. Kompensatsiya ijtimoiy
yaroqli (ko‘zi ojizning musiqachiga aylanishi) va yaroqsiz (bo‘yi past insonni) 
agressivlik va xokimlikka intilishi bilan kompensatsiyalash nogironlikni qo‘pollik
va nizolashuvchanlik bilan kompensatsiyalash bo‘lishi mumkin. SHuningdek, 
to‘g`ri kompensatsiya (yutuqsiz yutuqqa erishib bo‘lmaydigan sohada omadga
intilish) va bavosita kompensatsiyaga (o‘zini o‘zi boshqa muhitda tasdiqlashga 
intilish) ajratiladi.
Reaktiv tuzilmalar himoya mexanizmini anglash uchun to‘g`ri kelmaydigan 
mayl, istak va tuyg`ularni, ayniqsa, jinsiy va agressiv ma`no jixatdan unga qarama
qarshi munosabat yoki xarakatlarni rivojlantirish yoki urg`u berish yo‘li bilan 
almashtiradi. Bu himoya mexanizmini rivojlanishi inson oliy ijtimoiy (axloqiy)
qadriyatlarni o‘zlashtirishi bilan bog`laydilar. Reaktiv tuzilish xursandchilik 
emotsiyalarini ushlab turish uchun qo‘llaniladi. Bu mexanizm xarakatdagi qarama-
qarshi ustanovkalarni amalga oshirishni taqozo etadi. SHu jumladan, qarashlarning 
mustaxkam belgilanganligi, uyatchanlik, muruvvat hamda raxmdillik va boshqalar.
Himoya ikki bosqich xarakterga ega. Avval mumkin bo‘lmagan istak siqib 
chiqariladi, so‘ng uning antitezasi kuchayadi. Masalan, xaddan tashqari vasiylik
rad etilganlik hissini xaddan ziyod ijobiy va muloyim xulq dushmanlikni 


41
berkitishlari mumkin va boshqalar.


Reallikni rad etish bu anglanilgan vaziyatda og`riqli bo‘ladigan o‘y-fikr,


tuyg`u, istak, talab yoki reallikni rad etuvchi mexanizm. Rad etish atrofdagilarning 
befarqligi va rad etilishini ko‘rsatsalar, ularni qabul qiluvchi emotsiyalarni ushlab
qolish maqsadida rivojlanadi. Xarakatlaridan xuddi muammolari yo‘qdek tuyuladi. 
Rad etish mexanizmining ko‘p miqdori bolalar uchun xarakterlidir. Kattalar rad
etish mexanizmini inqirozli vaziyatlarda qo‘llaydilar. 
Siljish (o‘rnini almashtirish) – kuchliroq, kattaroq va ahamiyatliroq sub`ekt
bilan nizoli vaziyat yuzaga kelganida o‘zining agressiya, jaxl emotsiyalarini 
chiqarib tashlaganda bu xavfga aylanadi.



Yüklə 461,29 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   7   8   9   10   11   12   13   14   ...   40




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin