O‘zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti sirtqi (maxsus sirtqi) bo‘limi

Bo’g‘in ustida ishlash
Bo’g‘in murakkab tushuncha bo’lgani uchun Boshlang’ich sinflarda uning qoidasi
berilmaydi. Dasturga ko’ra, o’quvchilarda so’zni bo’g‘inlarga bo’lish ko’nikmasini shakllantirish
390
vazifasi talab etiladi. o’quvchilar so’zni bo’g‘inlarga bo’lishda so’zda nechta unli bo’lsa,
shuncha bo’g‘in bo’ladi, degan tushunchaga asoslanadilar. Bu tushunchani ular savod o’rgatish
davridayoq hosil qiladilar. Bolalar yozilgan so’zdan dastlab unli harfni topadilar, keyin so’zda
nechta unli bo’lsa, uni shuncha qism (bo’g‘in)ga bo’ladilar.
1-sinfda o’quv yilining birinchi yarmida og‘zaki va yozma tarzda bo’g‘inlarga bo’lish,
shuningdek, o’qituvchi topshirig‘iga ko’ra, muayyan bo’g‘inli so’z tanJash mashqlari har darsda
o’tkaziladi. So’zni bo’g‘inlarga to’g‘ri va tez bo’lish ko’nikmasini hosi! qilish 1sinfda
o’tkaziladigan muhim mashqlar qatoriga kiradi. o’quvchilar o’qish va yozish jarayonini
egallashda mana shu ko’nikmaga tayanadilar. o’zbek grafikasida bo’g‘in tamoyili yetakchi
tamoyil hisoblanadi. o’quvchi so’zni to’g‘ri yozish uchun uni awal bo’g‘inlarga bo’ladi.
Bo’g‘inlardagi tovushlarning o’zaro birbiriga ta'sirini aniqlaydi, undosh va unli tovushlarni
ifodalash uchun zarur harflardan foydalanadi. o’quvchi quyidagicha muhokama yuritadi:
— ,,Vatan" so’zida ikki bo’g‘in bor. Birinchi bo’g‘inga va; ya'ni v, a harflarini yozaman,
ikkinchi bo’g‘inga tan: ya'ni l, a, n harflarini
yozaman. o’quvchi so’zni bo’g‘inlarga bo’lish, bo’g‘indagi har bir tovushning o’rnini,
tartibini aniq ko’z oldiga keltirib, bo’g‘inlab aytish ko’nikmasiga ega bo’lsa, so’zdagi harflarni
tushirib qoldirmay, o’rnini almashtirmay yoza oladi. Shuning uchun bo’g‘in ustida ishlashga
so’zni bo’g‘inlab ko’chirib yozish, bo’g‘inlab diktovka bilan yozish (bo’g‘inlab izohlab yozish)
mashqlarini ham kiritish loziin. Ikkinchidan, so’zni bo’g‘inlarga bo’lish ko’nikmasi o’quvchilar
uchun so’zning oldingi qatorga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo’g‘inlab to’g‘ri
ko’chirish uchun zarur. O’quvchilar ,,So’zlar bir yo’ldan ikkinchi yo’lga bo’g‘inlab ko’chiriladi"
va ,,Bir harfdan iborat bo’g‘inni oldingi yo’lda qoldirib yoki keyingi yo’lga ko’chirib bo’lmaydi"
degan asosiy bo’g‘in ko’chirish qoidalarini I sinfdayoq o’rganadilar. Oddiy tuyulgan birinchi
qoida ham so’zni bo’g‘inlarga bo’lish, bo’g‘in ko’chirish qoidasiga mos keladigan maktab, Ra
'no, singil kabi so’zlar misolida juda ko’p mashqlar bilan mustahkamlashni talab etadi. Bolalar,
ayniqsa, singil, ko„ngil, tongi kabi so’zlarni bo’g‘inga bo’lishda qiynaladilar, chunki bu so’zlarda
bitta jarangli undosh tovush ng harf birikmasi bilan ifodalanadi. Bu so’zlarni bo’g‘inga bo’lishda
bu ikki harf singlim, ko„nglim, tonggi so’zlaridagi kabi oldingi bo’g‘inda qolishi, yoki singil,
ko„ngil, tongi so’zlaridagi kabi keyingi bo’g‘inga ko’chirilishi kerak (Bir tovushni ifodalagan
harfni ikkiga bo’lib bo’lmaydi). Keyingi qoida esa aka, ota, oila, mudofaa, mutolaa kabi so’zlar
misolida yanada ko’proq mashq bilan o’rgatish va mustahkamlashni talab etadi. Bn qoidalar
keyingi sinflarda yangi murakkabroq so’zJar misolida mustahkamlab boriladi.
Dasturga ko’ra, tutuq belgili (ma'no, sun'iy kabi) so’zlarni bo’g‘inga bo’lish va
ko’chirishda tutuq belgisi har doim birinchi bo’g‘inda bo’lishi, katta, ikki kabi ikkita bir xil
undoshli so’zlarni bo’g‘inga bo’lganda ikkita bir xil undoshning biri oldingi bo’g‘inda qolishi,
ikkinchisi keyingi bo’g‘inga o’tishi (katta, ikki kabi) o’quvchilarga 'sinfdayoq o’rgatiladi".