O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

13.2.1. Tushuntirish metodi 
 
Geografik qonuniyatlar, qonunlar va bog’liqliklar hamda tabiiy va iqtisodiy 
geografik jarayonlar tushuntirish metodi orqali o’rganiladi. 
Quyi sinflarda tushintirish metodi quyidagi mavzularni o’rganishda
qo’llaniladi: plan va harita, Yerning yillik harakati, Yerning ichki tuzilishi, tog’ 
jinslari, relyef va uning turlari vulkanlar, okean suvlarning sho’rligi va harorati, 
quruqlik suvlari, atmosferaning tuzilishi, mussonlar, tsiklonlar va passatlarning, 
past bosim va yuqori bosim oblastlarning xosil bo’lishi va x.k 
Yuqori sinflarda esa tushintirish metodi xalq xo’jaligining asosiy 
tarmoqlarni tuzilishi va ularni rivojlantirish qonuniyatlarni, mehnatni geografik 
taqsimotini, iqtisodiy rayonlarni vujudga kelishini, transport tizimini va xalqaro 
iqtisodiy aloqalarni asosiy turlarini va boshqa mavzularni o’rganishda qo’llaniladi. 
Tushuntirish metodi isbotlash shaklida olib boriladi. Tushuntirish
jarayonida o’qituvchi xodisalar orasidagi bog’liqliklarni ochib beradi va 
o’quvchilarni asosiy tabiiy geografik va iqtisodiy geografik qonuniyatlar bilan 
tanishtiradi. Masalan, ma’lum bir joyda tutashayotgan issiqlikni quyosh nurlarni 
tushishi burchagiga bog’liqligini, harorat va bosimni balandlik ortgan sari kamayib 
borishini va x.k. 
Tushuntirish o’quvchilarni bilish qobiliyatlarini rivojlantirishda katta 
ahamiyatga ega. Tushuntirish davomida o’qituvchi o’quvchilar diqqatini oshirish 
maqsadida ular oldiga savollar qo’yadi va o’z fikrini ifoda qilishni taklif etadi. 
Masalan, passatlar Afrika iqlimiga qanday ta’sir ko’rsatadi; havo Yer yuzasidan 
ko’tarilganda nima sodir bo’ladi va x.k. 
Tushintirish davomida o’qituvchi haritadan, sinf taxtasidan va turli xil 
ko’rgazmali ko’rollardan foydalanadi. 
Iqtisodiy geografiya kurslarida quyidagi mavzular tushintirish metodi 
yordamida olib borilishi mumkin: xo’jalikni tarkibiy qismlari, sa’noat va qishloq 
xo’jaligining tarkibiy qismlari va tuzilishi. Tushintirish ma’lum bir tartibda, ayrim 

---

79 
qismlarga bo’lingan holda olib borilishi lozim. Masalan, biror hududni qishloq 
xo’jaligini tushintirishda mavzuni quyidagi qismlarga bo’lib o’tish mumkin: 
1.Qishloq xo’jalikni tabiiy sharoit bilan chambarchas bog’langanligi 
2.Qishloq xo’jaligini rivojlanishining umumiy xususiyatlari 
3.Qishloq xo’jalik tarmoqlari 
4.Qishloq xo’jaligining joylanishi va asosiy dehqonchilik va chorvachilik 
rivojlangan joylar 
Tabiiy geografik tushunchalarni isbotlanganlik darajasini oshirish uchun 
tushintirilayotgan o’quv mazmunini kuzatish, tajriba, o’quvchilarni boshqa 
fanlardan olgan bilimlari bilan bog’lash katta ahamiyatga ega.