O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi

Metallarning mexanik xossalari

Metallar mexanik — mustahkamlik, qattiqlik, egiluvchan-

lik, plastiklik va hokazo xossalarga ega. Bunda har xil metall

namunalari tegishli mashinalarda sinab ko‘riladi.

Metallarning qattiqligiga alohida to‘xtalishga to‘g‘ri keladi,

chunki mashinasozlik sanoatida metallarning qattiqligini o‘z-

gartirish usullari mavjud bo‘lib, uning ahamiyati katta.

Sharchaning namunada qoldirgan izi qancha katta bo‘lsa,  metall

shuncha yumshoq va aksincha bo‘ladi.

Metallarning qattiqligi deb, metallning unga bir qattiqroq

jismni botishga qarshilik ko‘rsatish xususiyatiga aytiladi. Qattiqlik

metallning eng asosiy xususiyatlaridan bo‘lib, bu xususiyat

detallar tayyorlashda uning yaroqli yoki yaroqsizligini ifodalaydi.

Metall qancha qattiq bo‘lsa, uni ishlash uchun shuncha ko‘p

kuch talab etiladi. Metallarning qattiqligi turli usullarda aniq-

14

lanadi. Usullardan amalda namunaga toblangan sharcha, konus-

simon olmos yoki piramidasimon olmosni botirish yo‘li bilan

aniqlanadigan usullar ko‘p qo‘llaniladi.

1.4. Qotishmalarning xossalari

Ikki va undan ortiq elementlarni birga suyultirish yo‘li bilan

olingan murakkab jism qotishma deb aytiladi. Bunga misol

sifatida cho‘yan, po‘lat, bronza, latun, duraluminiy va

boshqalarni keltirish mumkin.

Ba’zan, qotishmani uning tarkibiga kiruvchi elementlarning

kukunlarini aralashtirib, unga shakl berib, hosil qilingan bu-

yumni maxsus pechlarda 1100—1400°C da pishirish yo‘li bilan

ham olish mumkin. Misol uchun qattiq qotishmalar, metall-

keramik detallar shu yo‘sinda olinadi.

Qotishmalar tarkibiga kiruvchi elementlar atomlarining

diametrlariga, kristall panjara turiga va ularning suyuqlanish

haroratiga ko‘ra: mexanik aralashma, kimyoviy birikma va

qattiq eritmaga bo‘linadi.

Agar qotishma tarkibiga kiruvchi elementlarning atomlari

kristallanish jarayonida bir-biriga tortilmay, bir-biridan qochsa,

qotishma tarkibiga kiruvchi har bir element atomlari qattiq

holatda mustaqil kristallar hosil qiladi. Bunda hosil bo‘lgan

kristall donlari mexanik aralashmadan iborat bo‘ladi.

Agar qotishma tarkibiga kiruvchi elementlarning atomlari

kristallanish jarayonida o‘zaro kimyoviy ta’sir etsa, bunday ele-

mentlar qotishi natijasida kimyoviy birikma hosil qiladi. Kimyoviy

birikmaning kristall panjarasi murakkab bo‘lib, ular ko‘pincha

metall va metallmas elementlarning birikishidan hosil bo‘ladi.

Qotishma tarkibidagi elementlardan biri ikkinchisida erisa,

sof metall kabi kristall panjarali tuzilish hosil qiladi. Misol

uchun, temir Cu, Ni, Zn, Al va boshqa elementlar bilan

qattiq eritma hosil qiladi.

Qattiq eritmalar hosil qilishda qotishma tarkibidagi qaysi

elementning kristall panjarasi saqlanib qolsa, shu element eri-

tuvchi element deb, kristall panjarasi saqlanmagan element esa

eruvchi element deb aytiladi va A (B), A — erituvchi, B —

eruvchi deb nomlanadi.

Qotishmalar tarkibiga kirgan elementlarning o‘zaro muno-

sabatlariga ko‘ra, elementlarning eruvchanligi turlicha bo‘ladi.

Misda nikel, nikelda mis xohlagancha eriydi.

15

Hamma metallar ham bir-birida yaxshi eriyvermaydi. Ba’zi

elementlar yaxshi, o‘rta, yomon va ba’zilari, umuman, erimas-

ligi mumkin. Rentgen nurlari yordamida tekshirilganda shu narsa

aniqlandiki, eruvchi element atomlari bilan erituvchi element

atomlari o‘rin almashuvi natijasida qattiq eritma hosil bo‘ladi.

Atomlarning bunday o‘rin almashuvi uchun A va B ele-

mentlarning kristall panjaralari bir xil bo‘lishi va atomlar

radiuslari bir-biriga yaqin bo‘lishi kerak.

Odatda, qotishmani hosil qiluvchi asosiy komponentlar-

dan tashqari, qotishma tarkibida oz miqdorda boshqa element-

lar ham mavjud bo‘ladi va ular qo‘shimchalar deb yuritiladi.

Bu qo‘shimchalar qotishmaga rudani eritib olayotganda yoki

qotishma eritilayotganda tushadi. Ular qotishmaning xossala-

riga  aytarli ta’sir etmaydi.

1.5. Qotishmalarning holat diagrammasi

Metallarning kristallanish grafigi. Har qanday metall va

qotishmalarning ichki tuzilishi, xossalari, uni qizdirganda va

sovitganda ro‘y beradigan hodisalar aralashmaning bir-biri

bilan  qanday miqdorda aralashishiga bog‘liq. Odatda, metall

(qotishma) sovitilgan vaqtda kristallanadi, ya’ni suyuq holatdan

qattiq holatga o‘tadi. Bunday kristallanish birlamchi kristallanish

deb ataladi (6-rasm).

6-rasm. Kristallanish

darajasi.

16

Qotgan metallning sovishi nati-

jasida qaytadan kristallanishi ikki-

lamchi kristallanish deb aytiladi. Kris-

tallanish jarayonini yaxshiroq o‘rga-

nish uchun uni grafik ko‘rinishda

ko‘rib chiqamiz (7-rasm).

Grafikdan ko‘rinib turibdiki, ha-

rorat ma’lum darajaga yetganda bir-

muncha o‘zgarmay turadigan to‘xtash

(bu to‘xtashlar sovitganda ham mavjud

bo‘ladi) bo‘lib, bunda ichki o‘z-

garishlar sodir bo‘ladi.

Metall qizdirilgan vaqtda berilgan

issiqlikni o‘ziga yutadi, sovitilganda esa

undan issiqlik ajraladi, bu esa metallni

qizdirganda yoki sovitganda to‘xta-

tishlarga sabab bo‘ladi.

Metallning biror holatida yoki tu-

zilishidagi o‘zgarishlarga mos keladigan

harorati kritik nuqta deb aytiladi. Eri-

gan metallning kristallanishi uchun

erish haroratidan pastroq bo‘lgan haro-

ratgacha sovitish kerak, chunki ana shu

haroratda atomlar aniq bir sxema bo‘-

yicha guruhlanib, kristall hosil qiladi.

Metallning erish va sovish grafigi.

Metallarning kristallanishi pirometr

deb ataluvchi asbob bilan aniqlanadi, ya’ni ma’lum vaqt ichida

suyuq metallning qotishi yoki metallning qattiq holatdan suyuq

holatga o‘tishi kuzatiladi. Ma’lum vaqt birligida yuz bergan

o‘zgarishlar yozib olinib, olingan material bo‘yicha sovish yoki

qotish egri chizig‘i harorat va vaqt koordinata o‘qlarida chiziladi.

Ma’lumki, qotishma ikki va undan ko‘p elementlarni bir-

biri bilan aralashtirib hosil qilinadigan birikmadir. Ko‘pchilik

qotishmalar eritish yo‘li bilan olinadi, lekin elektroliz, bug‘

holatiga o‘tkazib va boshqa usullar bilan ham qotishma olish

mumkin. Aralashmalar ichida metallmas elementlar ham

bo‘lishi mumkin, ammo asosiy elementni metall tashkil etadi.

Hamma metallar ham aralashib qotishma hosil qilavermaydi.

Misol uchun, temir bilan qo‘rg‘oshin aralashmasidan qotishma

hosil bo‘lmay, balki qatlamli birikma hosil bo‘ladi.

7-rasm. Metallning

sovish va erish grafigi.

° Ñ

t

er

t

t

er

t

kg

° Ñ

t

t

t

kg

t

er

° Ñ

17

Qotishmalarning holat diagrammasi erigan aralashmaning

qotish jarayonida tuzilish o‘zgarishini tavsiflab, berilgan

qotishmaning tuzilishi haqida yaqqol ma’lumot beradi. Holat

diagrammasi bo‘yicha berilgan qotishmaning tuzilishini va

xossasini avvaldan bilish mumkin. Bundan tashqari, holat

diagrammasi qotishmalarni termik ishlashni ilmiy jihatdan

asoslab berish uchun xizmat qiladi.

Qo‘rg‘oshin va surma bir-birida  yaxshi erib, juda ko‘p

turdagi qotishmalarni hosil qiladi.

Ma’lumki, qotishmaning holat diagrammasini chizish

uchun erish va kristallanish kritik haroratlari va nuqtalari zarur

bo‘ladi. Ular tajriba yo‘li bilan olinadi.

Holat diagrammasini chizish uchun 6 ta tavsifga ega qo‘rg‘oshin-

surma qotishmasini olish

.

t

a

Q

¹

i

b

i

k

r

a

T

g

n

i

n

a

m

h

s

i

t

o

Q

C

°

,

i

t

a

r

o

r

a

h

h

s

i

r

e

-

s

i

r

k

g

n

i

n

a

m

h

s

i

t

o

Q

C

°

,

i

t

a

r

o

r

a

h

h

s

i

n

a

l

l

a

t

n

i

h

s

o

‘

g

r

‘

o

q

a

m

r

u

s

1

5

9

5

6

9

2

6

4

2

2

0

9

0

1

0

6

2

6

4

2

3

7

8

3

1

6

4

2

6

4

2

4

0

8

0

2

0

8

2

6

4

2

5

0

6

0

4

5

9

3

6

4

2

6

0

2

0

8

0

7

5

6

4

2

Qotishmaning holat diagrammasini qurishni qo‘rg‘oshin-

surma holat diagrammasini chizish misolida ko‘ramiz

Qotishmalarning holat diagrammasi. Har qanday qotish-

maning holat diagrammasini chizish uchun masshtabda go-

rizontal bo‘yicha qotishmaning % miqdori (chap tomoni toza

qo‘rg‘oshin, o‘ng tomoni toza surma) qo‘yiladi (8-rasm).

Vertikal bo‘yicha kritik nuqtalarni hamda surma va qo‘r-

g‘oshinning erish nuqtasini (327°C, 630°C) masshtabda

belgilab chiqamiz.

Pastdagi kritik nuqtalarni birlashtirib, DE chizig‘ini va

yuqoridagi kritik nuqtalarni birlashtirib, AB va BC egri chiziq-

larini olamiz. Ikkala egri chiziq B nuqtada, ya’ni DE to‘g‘ri

chizig‘ida kesishadi. Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, qo-

tishmalarning qotish boshlanishi nuqtalari har xil bo‘lib,

qotish va kristallanish oxiri bir nuqtada ekan. Aralashmalarning

ichida faqat 13 % surma va 87 % qo‘rg‘oshinli qotishma

kristallanishining boshi va oxiri bir xil bo‘lib, bir nuqtada

(haroratda) qotar ekan.

2 – Materialshunoslik

18

Diagrammadan ko‘rinib turibdiki, ABC chizig‘idan

yuqorida hamma qotishmalar suyuq holda bo‘ladi, bu chiziq

likvidus chizig‘i deb aytiladi (lotin tilida — suyuq degan ma’-

noni bildiradi). DBE chizig‘i solidius chizig‘i deb aytiladi

(solidius — lotin tilida qattiq degan ma’noni bildiradi).

Takrorlash uchun savollar

1. Metall va metallmas moddalar orasidagi farq nimada?

2. Qora metallarga qaysi metallar kiradi?

3. Rangli metallarga qaysi metallar kiradi?

4. Materialshunoslik va materiallarni tekshirish fani qanday izoh-

lanadi?

5. Texnikada ishlatiladigan asosiy metallar haqida nimalarni bilasiz?

6. Metallarning õossalari qanday ta’riflanadi?

7. Materialning qattiqligi deganda nima tushuniladi va uni aniqlash

usullari qanday?

8. Metallarning ichki tuzilishini tushuntirib bering.

9. Kristall panjaralarning qanday turlari bor?

10. Qotishma deb qanday moddaga aytiladi? Qotishmalarning qanday

turlari bor?

600

500

400

260

200

100

0 5 10 13 20

40

60

80

Sb 100 %

300

327


A

B

C

D

E

630

Pb % 100 95 90 87 80

60

40

20

0

8-rasm.  Qotishmalarning holat diagrammasi.

?

19

 

           

          

 

 

II  B O B

TEMIR-UGLEROD QOTISHMALARI

Bu bobda keltirilgan mavzularni o‘rganish natijasida

quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lasiz:

• temir va uning xossalari;

• temir — uglerod qotishmalari;

• cho‘yanlar, ularning  turlari va marka(rusum)lanishi;

• po‘latlar va ularning xossalari;

• po‘latlar tasnifi va markalanishi;

• po‘latlarning mashinasozlikda qo‘llanilishi;

• po‘lat va cho‘yanning ichki tuzilishini  mikroskop yor-

damida o‘rganish.

2.1. Temir-uglerod qotishmalarining

diagrammasi

Fanda temir — uglerod (Fe-C) holat diagrammasi po‘lat va

cho‘yan haqida fundamental bilimlar beradi. Uglerod temir

bilan kimyoviy birikma (sementit) yoki erkin holda grafit shak-

lida birikkan bo‘lishi mumkin. Temir va uglerod aralashmasini

o‘rganishdan oldin temirni qizdirganda va sovitganda sodir

bo‘ladigan o‘zgarishlar grafigini ko‘ramiz (9-rasm).

Grafikda temirning sovish va erish egri chizig‘i berilgan.

Ma’lumki, temir 1539 °C da eriydi. Temirni qizdirganda bir

9-rasm. Temirning sovish va erish grafigi.

1539

φ

1401

910

766

768

910

1401

1539

γ

β

α

α

β

γ

φ

1600

1500

1200

1000

800

500

20

necha allotropik shakl o‘zgarishi bo‘lib o‘tadi. Temirni qizdirganda

va sovitganda egri chiziqlar birmuncha vaqt o‘zgarmay turadi.

Ular pog‘onalar bilan ifodalanadi. Bu pog‘onalar temir

soviganda ham, qiziganda ham unda o‘zgarishlar sodir bo‘lishini

ko‘rsatadi. Temirni qizdirganda sodir bo‘ladigan bu o‘zgarishlar

vaqtida metall berilgan issiqlikni o‘ziga oladi, soviganda ro‘y

beradigan o‘zgarishlar vaqtida metalldan issiqlik ajraladi.

Temir 768 °C dan past bo‘lgan haroratda magnit xossasiga

ega bo‘lib, kristall panjarasi markazlashgan kub panjaradan

iborat bo‘ladi. Temirning bu shakli 

α

αα

αα-temir deb ataladi.

Harorat 768 °C dan oshganda temir magnitsizlanadi.

O‘zgargan temirning bu shakli 

βββββ-temir deb yuritiladi. 900—910 °C

da temirda kristall panjara o‘zgarib, tomonlari markazlashgan

kub shaklini oladi.

Temir va uglerod qotishmalarida 910 °C da sodir bo‘ladigan

o‘zgarishlar, ayniqsa, katta ahamiyatga ega. Temirni rentgen

nurlari bilan tekshirganda, kristall panjaralarining o‘zgargan-

ligini ko‘rish mumkin, bunda temirga berilgan issiqlik ana shu

o‘zgarishga sarf bo‘lib, egri chiziq to‘xtab, pog‘ona hosil qiladi

va 

γ-temirga aylanadi. Tomonlari markazlashgan panjara temirni

1400°C gacha qizdirgungacha o‘zgarmaydi va harorat 1401°C da

temirda kristall panjara yana o‘zgaradi va markazlashgan kub

holiga o‘tadi (

γ-temir). Metall suyuq holga kelganda kristall

panjara buziladi va atomlar tartibsiz harakatda bo‘ladi.

Suyuq temir sovitilgan vaqtda hamma o‘zgarishlar teskari

tartibda takrorlanadi.

Temirning qattiqlik holati ikki xil fazoviy kristall panjaraga

ega bo‘lgan uch xil ko‘rinishda bo‘ladi.

Uglerod atomlari temir panjarasida joylashganda uglerod

temir bilan qattiq eritma hosil qiladi. Bu eritma  ferrit deb, Fe

qattiq eritmasi austenit  deb aytiladi.

Uglerod temirda yaxshi erimaydi. Uglerodning temirda

eruvchanligi haroratga bog‘liq: 720 °C da uglerod maksimal 0,05 %

gacha erishi mumkin, magnit xossasiga ega, elektr tokini yaxshi

o‘tkazadi, xona haroratida uglerod 0,006 % gacha erigan holda

bo‘ladi. Austenitda (

γ-Fe) uglerod 2,14 % eriy oladi. 1130°C

γ-temirning anchagina uglerodni eritish xususiyati bo‘lib, termik

va kimyoviy termik jarayonlarni bajarish imkoniyatini tug‘diradi.

1868-yilda rus olimi D.K.Chernov tomonidan po‘latdagi

uglerodning miqdoriga qarab kritik nuqtalarning mavjudligi

21

aniqlangan. Temirda uglerodning eng ko‘p miqdori 6,67%

bo‘lib, bunda kimyoviy birikma hosil bo‘ladi.

Bu birikma sementit (temir karbidi Fe

3

C) deb yuritiladi.

Sementit turg‘unmas kimyoviy birikma bo‘lib, u katta haroratda

bo‘linib ketadi:

Fe

3

C = 3Fe + C

Shuning uchun o‘rganilayotgan diagramma „Temir — se-

mentit“ yoki bo‘lmasa „Temir — uglerod“ holat diagrammasi

deb yuritiladi (10-rasm). Temir — uglerod holat diagrammasi

yuqorida qurilgan uslubda olingan kritik nuqtalar va haroratlar

asosida masshtablarda chiziladi. Fe — C holat diagrammasini

tahlil qilamiz.

ACD chizig‘i likvidus chizig‘i bo‘lib, uning yuqorisida

joylashgan hamma qotishmalar suyuq holatda, AECF chizig‘i

esa  solidus chizig‘i bo‘lib, undan pastda joylashgan hamma

qotishmalar qattiq holatda bo‘ladi.

Chiziqlarning tavsifi diagramma murakkab ekanini, ya’ni 1

va  2 tiðdagi diagrammalar yig‘indisidan tashkil topganligini

ko‘rsatadi. Bu yerda A nuqtadan E nuqtagacha 2 tiðdagi va E dan

F gacha 1 tiðdagi diagrammalardir. Sovish jarayonida ara-

lashmadagi uglerod miqdoridan qat’i nazar, AS chizig‘i bo‘ylab

10-rasm. Temir — uglerod qotishmalarining holat diagrammasi.

1535

1147

910

727

A

G

A

S

Q

E

C

D

F

K

Perlit (P)

Evtetika-ledeburit

0,0 0,8 1 2 2,14 3

4 4,3 5

6

6,67

Massasi bo‘yicha uglerod miqdori, %

0,006

Po‘lat

Cho‘yan

22

suyuq aralashmalardan qattiq eritmaning birinchi kristallari

paydo bo‘la boshlaydi, bu austenit deb yuritiladi.

Demak, ACE hududida aralashma ikki fazadan iborat bo‘lib,

suyuq aralashma va austenitdan tashkil topgan.

CD chizig‘i bo‘yicha suyuq aralashmadan qattiq sementit-

ning kristallari paydo bo‘la boshlaydi. 6,67 % C li sementitning

bir qancha kristallari paydo bo‘lib, S nuqtada suyuq aralash-

madagi qolgan sementit kristallanadi va evtektik aralashma

hosil qilib (4,3 % S), 1147 °C da qotadi. Demak, ECF chizig‘ida

sementit to‘la qotib bo‘ladi. CFD hududi ikki fazali aralash-

madan iborat bo‘lib, suyuq qotishma va sementitdan iborat. C

nuqtada (4,3 % C) bir vaqtning o‘zida austenit va sementit

kristallanib, evtektika, ledeburit hosil qiladi. Ledeburit tarki-

bida 2,14—6,67 % C bo‘lgan hamma qotishmalarda mavjud

bo‘ladi va bu qotishmalar cho‘yan deb yuritiladi.

E nuqta temirning uglerod (2,14 %) bilan to‘yingan nuq-

tasi hisoblanadi. E nuqtadan chap tomonda yotgan hamma

qotishmalar to‘la qotgan vaqtda austenitning bir o‘zidan iborat

bo‘lib, bunday qotishmalar po‘lat guruhini hosil qiladi.

Qotgan qotishmadagi o‘zgarishlarni ko‘ramiz. GSE, PSK va

GPQ chiziqlari ko‘rsatib turibdiki, qotgan aralashmalarda ham

tuzilish o‘zgarishlari yuz beradi. Qattiq holatdagi o‘zgarishlar

temirning bir modifikatsiyasidan ikkinchi modifikatsiyasiga

o‘tishida uglerodning temirda eruvchanligining o‘zgarishi hiso-

biga bo‘ladi.

Diagrammada  AGSE hududida austenit (A) bo‘lib, qotish-

ma sovishi davomida austenitdan GS chizig‘i bo‘ylab ferrit

ajraladi. Ferrit uglerodning Fe dagi qattiq eritmasi, boshqacha

qilib aytsak, 

γ-Fe α-Fe ga o‘tadi. Bundan tashqari, haroratning

1147 °C dan 727 °C gacha pasayishida uglerodning 

γ-Fe da

eruvchanligi 2,14 % dan 0,8 % gacha pasayadi.

Diagrammada  SE chizig‘i bo‘yicha austenitdan ikkinchi

sementit ajraladi. Bu sementit qattiq qotishmadan ajralib chiqadi.

GSP hududi ikki fazadan iborat, ya’ni ferrit va bo‘linuv-

chi, o‘zgaruvchi austenitdan iborat.

S nuqtada (0,8 % C) 272 °C da hamma austenit bo‘linib,

o‘zgarib, ferrit va ikkilamchi sementitdan iborat mayin mexanik

aralashma hosil qiladi.

Ushbu evtektoid aralashma serlit deb ataladi. Tarkibida

0,8 % dan kam uglerod bo‘lgan po‘latlar evtektoidgacha

23

bo‘lgan po‘latlar va tarkibida 0,8 %—2,14 % C bo‘lgan po‘latlar

evtektoiddan keyingi po‘latlar deb ataladi.

PSK chizig‘i bo‘yicha barcha qotishmalarda hamma qoldiq

austenitdan perlit hosil bo‘ladi. Shuning uchun PSK chizig‘i

perlit hosil qiluvchi chiziq deb yuritiladi.

Diagrammadan  S va C nuqtalarini bir-biriga solishtirsak,

quyidagilarni ko‘ramiz:

1)  C nuqtadan yuqorida suyuq aralashma, S nuqtadan

pastda esa qotgan austenit bo‘ladi;

2)  C nuqtada AC va CD chiziqlari uchrashgan bo‘lib, su-

yuq aralashmadan kristall paydo bo‘lishini ko‘rsatadi. S nuq-

tadan  GS va SE chiziqlari uchrashgan bo‘lib, qotgan aralash-

maning ikkilamchi kristallanishini ko‘rsatadi;

3)  C nuqtada 4,3 % C li suyuq aralashma bo‘lib, kristal-

lanib ledeburit evtektika hosil qilsa, S nuqtada 0,8 % C li

aralashma qayta kristallanib, perlit hosil bo‘ladi;

4)  C nuqta sathida FE evtektik-ladeburit chizig‘i yotgan

bo‘lsa,  S nuqta sathida RK chizig‘i, evtektoid-perlit chizig‘i

yotibdi;

5)  C nuqta birlamchi kristallanish markazi bo‘lsa, S nuqta

qotishmaning ikkilamchi kristallanish markazi hisoblanadi.

Temir — uglerod qotishmasi suyuq holatdan asta-sekin

(soatiga 10 °C dan) uy haroratigacha sovitilib borilganda, qu-

yidagi tuzilishlarni ko‘ramiz. Ferrit, sementit, austenit, perlit

va ledeburit:

a) ferrit (F) uglerodning alfa temirdagi qattiq eritmasi

bo‘lib, bu eritmada uglerod juda oz miqdorda (0 dan 0,006 %

gacha) bo‘ladi. Ferrit texnik toza temirdir;

b) sementit (S) temir bilan uglerodning kimyoviy birik-

masi (temir karbidi), bu birikma juda qattiq bo‘lib, uning

qattiqligi NB=80 N/mm

2

;

d) austenit (A) uglerodning gamma temirdagi qattiq

eritmasi bo‘lib, unda uglerod 2,14 % bo‘ladi;

e) perlit (P) ferrit bilan sementit mayda donlaridan hosil

bo‘lgan mexanik aralashma (evtektoid aralashma);

f) ledeburit (L) austenit bilan sementitning mexanik ara-

lashmasi bo‘lib, bunday aralashma cho‘yanning 1147 °C da

qotishidan hosil bo‘ladi.

Po‘latlar va oq cho‘yanlar temir-sementit diagrammasiga

muvofiq tasniflanadi. Vazifasiga ko‘ra, uglerodli po‘latlar kons-

truksion, asbobsozlik po‘latlari va maxsus maqsadlarda

ishlatiladigan po‘latlarga tasniflanadi.

24