O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi
Konstruksion po‘latlar va ularning tasnifi
Yüklə 195,91 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Me’yorlanadigan ko‘rsatkichlar: A guruh
- 2.3. Uglerodli sifatli asbobsozlik po‘latlari
- 2.4. Rangli metallar va ularning qotishmalari Rangli metall qotishmalarining xalq xo‘jaligida ishlatilishi
- Aluminiyning ishlanishi va markalanishi
- Aluminiy qotishmalarining turlari
- Mis elementlari va qotishmalarining turlari
- Kukun materiallardan detallar tayyorlash texnologiyasi
- Suyuqlanuvchi model yordamida quyma olish
- Takrorlash uchun savollar
- PO‘LATGA TERMIK VA KIMYOVIY ISHLOV BERISH
- 3.1. Po‘latni yumshatish turlari
|
2.2. Konstruksion po‘latlar va ularning tasnifi Konstruksion po‘latlarda uglerod miqdori 0,5—0,6 % dan oshmaydi. Konstruksion po‘latlar uglerodli va legirlangan bo‘lishi mumkin. Mashinasozlikda mashinalarning detallari va konstruk- siyalarini tayyorlash uchun keng ko‘lamda ishlatiladigan po‘latlar konstruksion po‘latlar deyiladi. Konstruksion po‘latning texnologik xossalari yaxshi bo‘lishi bilan birga, nihoyatda puxta, plastik va qovushqoq bo‘lishi kerak. Po‘lat yaxshi deformatsiyalanishi (bolg‘alashda va shtampovka- lashda) lozim, unga qirqish yo‘li bilan ishlov berish oson bo‘lishi, yaxshi payvandlanadigan va toblashda darz ketmasligi kerak. Uglerodli konstruksion po‘latlar ishlab chiqarish usuliga ko‘ra, marten va konverter (Bessemer va Tomas) po‘latlarga bo‘linadi. Odatdagi sifatli (DST 380-71) va sifatli (DST 1050- 74) uglerodli konstruksion po‘latlar farqlanadi. Odatdagi sifatli uglerodli konstruksion po‘latlar eng arzoni hisoblanadi. Bunday po‘latlar tarkibida oltingugurt (marten po‘latida 0,55 % gacha va bessemer po‘latida 0,060 % gacha) hamda fosfor (marten po‘latida 0,045 % gacha va bessemer po‘latida 0,080 % gacha) miqdori ko‘p bo‘ladi. Odatdagi sifatli po‘latlar qanday maqsadda ishlatilishiga qarab, A, B va C guruhlarga ajratiladi. Barcha guruhlarda 1—4 raqamli po‘latlar: qaynaydigan (kp), tinch (sp) va yarimtinch (ps) qilib tayyorlanadi; 5—6 raqamlilari yarimtinch (ps) va tinch (sp) po‘latlar bo‘ladi. Me’yorlanadigan ko‘rsatkichlariga qarab, har qaysi guruh- lardagi po‘lat quyidagi toifalarga (kategoriyalarga) bo‘linadi: • A guruh — 1, 2, 3-toifalar; • B guruh — 1, 2-toifalar; • C guruh — 1, 2, 3, 4, 5, 6-toifalar.
••••• 1-toifa — σ v ,
••••• 2-toifa — σ v , δ, σ izg
; ••••• 3-toifa — σ v , δ, σ izg , σ t .
••••• 1-toifa (%) — C, Mn, Si, S, P, As, N; ••••• 2-toifa (%) — C, Mn, Si, S, P, As, N, Cr, Ni, Cu. 25
C guruh: ••••• 1-toifa — kimyoviy tarkibi va σ v ,
izg ; ••••• 2-toifa — kimyoviy tarkibi va σ v , δ, σ izg , σ t ; ••••• 3-toifa — kimyoviy tarkibi va σ v , δ, σ izg , σ t , KS + 20°C; ••••• 4-toifa — kimyoviy tarkibi va σ v , δ, σ izg
, σ
t , KS-20°C; ••••• 5-toifa — kimyoviy tarkibi va σ v , δ, σ izg
, σ
t , KS-20°C, KS eskirgandan keyin; ••••• 6-toifa — kimyoviy tarkibi va σ v ,
δ, σ izg
, σ
t , KS
eskirgandan keyin. A guruh — odatdagi sifatli po‘latlar, kimyoviy tarkibi aniqlanmasdan, mexanik xossalari bo‘yicha yetkazib beriladi. Bu guruh po‘latlar St harflari va 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 raqamlari bilan markalanadi (rusumlanadi). Raqam qancha katta bo‘lsa, po‘latning mustahkamligi shuncha yuqori bo‘ladi. Toifani belgilash uchun markaning oxiriga toifa tartib raqami qo‘shiladi (birinchi toifa ko‘rsatilmaydi). Masalan, St3ps2. Oksidsizlantirish usulini ko‘rsatuvchi indeks bilan marka raqami orasida G harfi bo‘lishi mumkin, u marganes- ning miqdori ko‘pligini bildiradi. Masalan, St5Gps.
raqamlari bilan markalanadi. Raqam qancha katta bo‘lsa, uglerodning miqdori shuncha ko‘p bo‘ladi. Markaning oxirida toifa raqami ko‘rsatiladi, masalan, BSt1, BSt3kp. Kimyoviy tarkibi va mexanik xossalari kafolatlangan holda yetkazib beriladigan po‘latlar. Bu po‘latlar C indeksi, St harflari va 1, 2, 3, 4, 5 raqamlari bilan markalanadi. Marka oxiriga toifa raqamini ko‘rsatuvchi raqam qo‘shiladi. Masalan, CSt3kp4. B va C guruh po‘latlarga qaynoq holda bosim bilan hamda termik ishlov berish (me’yorlash, toblash va bo‘shatish) mumkin.
2.3. Uglerodli sifatli asbobsozlik po‘latlari Uglerodli sifatli asbobsozlik po‘latlari U harfi (uglerodli) va bu harfdan keyin keluvchi raqamlar (7, 8, 9 va h.k.) bilan markalanadi, raqamlar uglerod foizining o‘ndan bir ulush- laridagi o‘rtacha miqdorini ko‘rsatadi. Yuqori sifatli po‘latlarda raqamlar ketidan A harfi qo‘yiladi, masalan, U12A. 26
Maxsus maqsadlarga mo‘ljallangan uglerodli po‘latlarga avtomat va list po‘latlar (qozonbop po‘latlar) kiradi. Avtomat po‘latlarga kesib ishlov berish oson. Kesib ishlov berishni osonlashtirish uchun po‘latga oltingugurt, qo‘rg‘o- shin, selen, tellur, kalsiy qo‘shiladi. Po‘latning shtamplanuvchanligi uning kimyoviy tarkibiga bog‘liq bo‘ladi: po‘latda uglerod miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, u shuncha yomon shtamplanadi. Kremniy miqdori ko‘p bo‘lsa, po‘latning shtamplanuvchanligini, ayniqsa, cho‘zib shtamp- lashda, yomonlashtiradi. Shu sababli sovuqlayin shtamplash, ayniqsa, qattiq cho‘zib shtamplash uchun ishlatiladigan po‘- latlarda uglerod bilan kremniyning miqdori kamaytiriladi (ko‘pi bilan 0,08 %). 25, 30, 40, 45, 50 markali po‘latlarning plastikligi past ( δ = 23 – 14 va ψ = 50 – 40 %) bo‘lgan holda mustahkamligi yuqori bo‘ladi ( σ v = 460 – 640 MPa). 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50 markali po‘latlar kalibrlangan, sovuqlayin cho‘zilgan va aniq o‘lchamli simlar ko‘rinishida ham ishlatiladi. Parchinlash natijasida uning mustahkamligi ortadi, lekin plastikligi pasayadi. Uglerodli asbobsozlik po‘latlari tarkibida 0,7 – 1,5 % uglerod bo‘ladi. Uglerodli sifatli po‘latlar marten pechlarida yoki elektr pechlarida suyuqlantirib olinadi; ular oksidsizlantirish usuliga qarab, tinch yoki qaynaydigan bo‘lishi mumkin. Sifatli po‘lat- larda uglerodning miqdori chegaralangan, oltingugurtning miq- dori 0,04 % gacha va fosforning miqdori esa 0,04 % gacha kamaytirilgan bo‘ladi. Uglerodli sifatli po‘latlar 5, 08, 08 kp (harflar „qaynay- digan po‘lat“ degan ma’noni bildiradi), 10, 20, ... 45 va hokazo raqamlar bilan markalanadi. Raqamlar uglerod foizining yuzdan bir ulushlaridagi o‘rtacha miqdorini bildiradi. Uglerod miqdori kam bo‘lgan po‘latlarning (08, 10, 15, 20) mustah- kamligi nisbatan past ( δ v
( δ = 25 – 32 % va ψ = 55 – 60 %) bo‘ladi. Bunday po‘latlar yaxshi payvandlanadi hamda shtamplanadi. Oltingugurtli avtomat po‘latlar tarkibida oltingugurt (0,15— 0,3 % gacha) va fosfor (0,05—0,15 % gacha) miqdori ko‘p bo‘ladi. Tarkibida oltingugurt bilan fosfor miqdori ko‘pligi sababli avtomat po‘latlarga oson kesib ishlov berish mumkin, bunda ularning sirti juda sifatli chiqadi. Avtomat po‘latlar 27
A harfi va raqamlar bilan markalanadi, raqamlar uglerodning foizning yuzdan bir ulushlaridagi miqdorini ko‘rsatadi, masalan, A12, A20 va h.k. Po‘lat tarkibida marganes miqdori ko‘p bo‘lganda po‘lat markasiga G harfi qo‘shiladi — A20G. Avtomat po‘lat boltlar, gaykalar, vintlar va hokazolar tay- yorlash uchun ishlatiladi. Mustahkamligini oshirish maqsadida sovuqlayin cho‘ziladi, natijada ular puxtalanadi. Masalan, A20 po‘latining mustahkamlik chegarasi 460—610 MPa dan 620— 800 MPa ga qadar ortadi. Tarkibida 0,20 % gacha S bo‘lgan avtomat po‘latlar mustahkam po‘lat sifatida, uglerod miqdori me’yordagidan ko‘p bo‘lgan po‘latlar esa sifati yaxshilangan po‘lat sifatida ishlatiladi. Qo‘rg‘oshinli avtomat po‘latlar (Pb=0,08—0,15 %) AS14, AS40 va hokazo tarzda markalanadi, bunda raqamlar foizning yuzdan bir ulushlari hisobidagi uglerod miqdorini ko‘rsatadi. Selenli avtomat po‘latlarda markaning oxiriga E harfi qo‘yiladi, masalan, 5E. List po‘latlar (qozonbop po‘latlar) quyidagi markalarda ishlab chiqariladi: 12K, 15K, 16K, 18K, 20K, 22K; ularda uglerod miqdori 0,08 dan 0,28 % gacha bo‘ladi. Bir qoliðda quyish uchun (ayniqsa, transport mashina- sozligida) mo‘ljallangan uglerodli po‘latlar foizning yuzdan bir ulushlari hisobidagi uglerod miqdorini ko‘rsatadigan raqam va L harfi bilan markalanadi, masalan, 15L, 40L.
Xalq xo‘jaligida rangli metallar va ularning qotishmalarining ahamiyati katta. Xalq xo‘jaligining ba’zi sohalari, masalan, aviatsiya sanoati, raketasozlik, elektrotexnika va radiotexnikada rangli metallar va ularning qotishmalari asosiy konstruksion material hisoblanadi. Rangli metallarga oltin, kumush, platina, mis, aluminiy, rux, magniy, qo‘rg‘oshin, qalay, titan, nikel va boshqalar kiradi. Shularning ichida biz aluminiy va mis qotishmalariga oid ma’lumotni ko‘rib chiqamiz.
DST 11069-64 ga ko‘ra aluminiy 13 markada ishlab chiqari- ladi. Aluminiy markasi tozalik darajasiga qarab 3 guruhga bo‘li- nadi. 1-guruhga tarkibida 0,0001% gacha qo‘shimchalar bo‘lgan 28
nihoyatda toza aluminiy kiradi va ular A-999 bilan markalanadi. 2-guruhga juda toza aluminiylar, jumladan, A-995, A-99, A- 97, L-95 markalilar kiradi. 3-guruhga esa texnikaviy jihatdan toza aluminiylar: A-85, A-8, A-7, A-6, A-5, A-0, AE va Ac kiradi. Faqat A harfli markalarda qo‘shimcha element 1% ga yetadi. Sof aluminiy elektrotexnikada, asosan, kimyoviy apparatlar, alu- min qog‘oz, elektr simlari ishlab chiqarishda, aluminiy qotish- malari esa mashinasozlikda keng ishlatiladi. Aluminiy qotishmalarining turlari Aluminiy qotishmalari 2 guruhga: deformatsiyalanadigan va quymabop qotishmalarga bo‘linadi. Aluminiyning bosim bilan ishlash uchun mo‘ljallangan deformatsiyalanadigan qotishmalari deformatsiyabop qotish-
talanadigan va puxtalanmaydigan qotishmalarga bo‘linadi: a) termik yo‘l bilan puxtalanmaydigan aluminiy qotishmasi jumlasiga A1-Mp va A1-Mg qotishmalari kiradi. A1-Mp tizimidagi qotishmalar AMg harfi bilan markalanadi. Masalan: AMs, AMg, AMgZ, AMg5 AMg7 va h.k. Markadagi raqam magniyning % miqdorini ko‘rsatadi; b) termik yo‘l bilan puxtalanadigan aluminiy qotishmalari ichida eng ko‘p ishlatiladigani duraluminiydir. Duraluminiy tarkibiga mis Cu va marganes Mg kiradi. Duraluminiy A-Cu- Mg harflari bilan belgilanadi, uning belgilanishida raqamlar ham bo‘ladi. Masalan: D1, D6, D16. D—duraluminiy ekanligini, raqam tartib raqamini bildiradi. Agar, qotishma tarkibiga rux qo‘shilsa, uning puxtaligi yanada oshadi. Ulardan V95 markalisi ko‘p ishlatiladi. Aluminiyning deformatsiyabop qotishmalariga uning bolg‘alash, prokatlash, shtamplash yo‘li bilan ishlanadigan qotishmalari kiradi. Masalan: AK4, AK5, AK6 markalardagi raqamlar tartib raqamini bildiradi. Aluminiyning quymabop qotishmasi – bu qotishmalar ichida eng ko‘p tarqalgan A1-Si tizimidagi qo- tishmalar bo‘lib, ular siluminlar deb ataladi. Siluminlarning ba’zi markalarida ma’lum miqdorda Si, Mg, Zp, P elementlari bo‘ladi. Aluminiyning quymabop qotish- malari AL harfi va raqamlar bilan markalanadi. Masalan: AL1, AL2, ALZ, ..., AL18, AL19V AL2 — normal silumin bo‘lib, A-8 magnoliydir. 29
Mis elementlari va qotishmalarining turlari DST 859-66 ga ko‘ra, misning quyidagi markalari mavjud: MOO, MO, M1, M2, MZ, M4. MOO da 99,99 %, MO da 99,95 %, M1 da 99,90 %, M2 da 99,70 %, MZ da 99,5 %, M4 da 99 % mis bo‘ladi. Juda toza mis navlarining elektr o‘tkazuvchanligi yuqori bo‘lganligi uchun ular radiotexnika va elektrotexnikada keng qo‘llaniladi. Qolgani, asosan, mis qotishmalari tayyorlash uchun ishlatiladi. Mis qotishmalari ikki guruhga: latunlar va bronzalar guruhiga bo‘linadi. Latunlar. Asosan, mis bilan ruxdan iborat qotishmalar latunlar deb ataladi. Texnikaviy latunlar tarkibida rux miqdori 45 % ga yetadi. Latunlar L harfi va raqamlar bilan markalanadi. L62, L68, L — latun ekanligini, 62 — misning % miqdorini ko‘rsatadi. Latun tarkibida ruxdan boshqa legirlovchi elementlar bo‘lishi mumkin. Masalan: LS74-3, LO70-1, LAN59-3-2, LMs-58-2. Markadagi birinchi son misning % miqdorini, qolgan sonlar tegishli elementlarning % miqdorini ko‘rsatadi. Bu maxsus latun tarkibida elementlar quyidagicha belgilanadi. A — aluminiy, S — qo‘rg‘oshin, O — qalay, J — temir, N — nikel, Mn — marganes, K — kremniy. Masalan: LMs58-2 - Si—58 %, Ms—2%, 2Z—40%. Latun markasi oxirida L harfi bo‘lsa, quymabop, L harfi bo‘lmasa, deformatsiyabop latunlar deyiladi. Masalan: Ak 80-3l. Tarkibida mis miqdori ko‘p (A96, L90, L85 markali) latunlar tayyorlanadi. Bunday latunlar tompak deb ataladi. Bronzalar. Misning qalay, aluminiy, qo‘rg‘oshin, berilliy va boshqa elementlar bilan hosil qilgan qotishmalari bronza deb ataladi. Mis bilan qalaydan iborat qotishma qadimdan ma’lum va bu qalayli bronza deyiladi. Tarkibida qalay bo‘lmagan qotishmalar ham bor, bular maxsus bronzalar deb ataladi. Bronzalar BR harfi tarkibidagi elementlarni bildiruvchi harflar va shu elementlarning o‘rtacha % miqdorini ko‘rsatuvchi raqamlar bilan markalanadi. Masalan: BrONST11-4-3 da 11 % qalay, 4 % nikel, 3 % qo‘rg‘oshin, qolgani misdan iborat. Deformatsiyabop bronzalar: Br, Of 6,5-0, 25-BrOF-4-0,25, BrOTs-4-3, quymabop bronzalar: BrOg-10, BrOTsSN-3-7-5-1, BrOTsS12-5, BrOF10-1, aluminiyli bronzalar BrA bilan bel- gilanadi. Masalan: BrA7, BrAMs9-2, BrAJS7-1,5-1,5 va h.k.
30
Misning yuqorida ko‘rib chiqilgan qotishmalardan (latun va bronzalardan) tashqari, nikel bilan hosil qilgan qotishmalari ham bor. Bunday qotishmalar MN harflari, legirlovchi ele- mentlarni bildiruvchi harflar, nikelning va legirlovchi element- larning % miqdorini belgilovchi raqamlar bilan markalanadi. MNMs-3-12, MNJMs-68-2,5-15 monel qotishma, MNMs-15-20 neyzilbor, MN SAR milxior deb ataladi. Nikel juda aniq va korroziyabardosh buyumlar tayyorlashda ishlatiladi.
Metall va metallmas materiallar kukunlaridan turli xil de- tallar tayyorlash usuli kukun metallurgiyasi deyiladi. Bu usulda tayyorlangan detallar geometrik shaklining aniqligi, yuza g‘adir- budurligining kichikligi, yeyilishga chidamliligi, metallning te- jalishi, metallni kesib unga ishlov berishda dastgoh va kesgich- larga zarurat yo‘qligi, malakali ishchilar talab etmasligi, ish unumdorligining yuqoriligi, maxsus xossali detallar tayyor- lanishi va boshqa ko‘rsatkichlarga ko‘ra mashinasozlikda tobora keng qo‘llanilmoqda. Masalan, kukun materiallardan avtomobil va traktorlarning moy nasosi materiallari, paxta terish mashi- nalarining shpindellari, sirpanish podshiðniklari, turli xildagi kesuvchi asboblar, kavsharlanadigan qattiq qotishmali plastin- kalar va boshqalar tayyorlanadi. Kukun materiallardan detallar tayyorlash texnologiyasi Ma’lumki, detallarni kukun metallurgiyasi usulida tayyor- lashda metall va metallmas materiallar kukunlari asosiy xomashyo hisoblanadi. Ularning strukturasi tayyorlash usuliga boq‘liq. Kukunlarni tayyolashda mexanik, kimyoviy va fizik- kimyoviy usullardan foydalaniladi. Mexanik usulda kukun olishda shar tegirmonlardan foy- dalaniladi. Bunda qurilmaning asosiy qismi barabancha cho‘yan, po‘lat va qattiq qotishmadan tayyorlangan sharchalar bilan kukunga aylantirilgan shaklda yoki mayda material bo‘laklari solinib berkitiladi. Baraban ma’lum tezlikda aylantiriladi, natijada material kukunga aylanadi. 31
Kimyoviy va fizik-kimyoviy usullarda metall oksidlaridan metallni qaytaruvchi gazlar (N 2 , CO) ta’sirida ishlab olingan tuz eritmalari elektrolizlanib, Fe, Cu, Ni, W va boshqa metallar kukunlari olinadi. Metall kukunlari, o‘lchamlariga ko‘ra, o‘ta mayda (0,5 µm), juda mayda (0,5—10 µm), mayda (10—40 µm), o‘rtacha (40—150 µm), yirik (130—500 µm) xillarga, shakliga qarab — yassi, teng yoqli, tolali turlarga ajratiladi. Temir kukunlari PJ,2K, PJ,4C va boshqa markalarda ishlab chiqariladi. PJ — temir kukun ekanini, raqam kimyoviy tarkibiga ko‘ra guruhini, harflar, masalan, „K“ — yirik (êðóïíûé), „C“ — o‘rtacha (ñðåäíèé), „M“ — mayda (ìåëêèé) ekanini bildiradi. Kukun materiallardan detallar tayyorlash texnologiyasi quyidagicha: ••••• kukun materiallar tayyorlash; ••••• kukunlardan shixta olish; ••••• presslash; ••••• termik ishlash; ••••• qo‘shimcha ishlov berish. Kukun materiallardan olingan detallar shartli ravishda quyidagicha markalanadi. Masalan: JGr 1-20 Pf, bu yerda J — temir kukunni, 1 % grafit, g‘ovakligi 20 % bo‘lib, struk- turasi perlit va ferritdan iborat yoki J GR N7 D2 - 0,8, bu yerda asosi temir, 1 % grafit, 7 % nikel, 2 % Si bo‘lib, zichligi 6,8 bo‘ladi. Qattiq qotishmalar bir karbidli: BK4, BK6, VKV va hokazo, uch karbidli: TT7K14, ikki parhezli: T15K6, T5K10, TZO K4 kabi markalanadi. Suyuqlanuvchi model yordamida quyma olish Bu usulda quyma olish uchun oson suyuqlanuvchi material – parafin, stearin, mum va boshqalardan quymaning modeli tayyorlanadi. Buning uchun po‘lat, bronza yoki latundan model etaloni yasalib, bu etalonni oson suyuqlanuvchan qotishmaga botirish yo‘li bilan pressqolið tayyorlanadi. Ana shu pressqolið suyuqlantirilgan parafin, stearin bilan 3—6 atm bosim ostida to‘ldirilib, juda aniq model hosil qilinadi. Tayyorlangan bir necha model blok holida yig‘iladi va quyish tizimiga tushiriladi. Yig‘ilgan modellar bloki suyuq shisha yoki gidrolizlangan etil 32
silikati eritmasi (C 2 H 5 O 4 ) bilan kvars kukuni qorishmasiga 2—3 marta botirib olinadi (har gal botirib olinganda blok sirtiga kvars kukuni sepiladi). Bunda modellar sirtida 2—3 mm qalinlikdagi o‘tga chidamli silliq qoplam hosil bo‘ladi, modellar bloki havoda 2—3 soat davomida quritiladi va opoka ichiga solib, atrofi qalin aralashma bilan zich qilib to‘ldiriladi. Opoka mufelli pechda qizdiriladi. Bunda modellar va quyish tizimi suyuqlanadi va tashqariga oqib chiqadi, natijada modellar quyish tizimi bo‘shab qoladi, ya’ni hosil bo‘ladi. Bu usulda hosil qilingan qoliðlar qiyin suyuqlanuvchan va kesib ishlanishi qiyin bo‘lgan qotishmalar, quymalar olishda keng qo‘llaniladi.
1. Temir — uglerod tizimi qanday tasniflanadi? 2. Temir — uglerod diagrammasidagi asosiy nuqta va chiziqlar nimani bidiradi? 3. Fe — Fe 3 C tizimining faza va tarkibiy tashkil etuvchilari nima- lardan iborat? 4. Sovitilganda Fe — Fe 3 C qotishmalarining tuzilmasi qanday shakllanadi? 5. Temir — uglerod tizimining qotishmalari qanday tasniflanadi? 6. Uglerodli sifatli asbobsozlik po‘latlari qanday tasniflanadi? 7. Rangli metallarga qanday metallar kiradi? 8. Eng ko‘p ishlatiladigan aluminiy qotishmalaridan qaysilarini bilasiz? 9. Latunlar to‘g‘risida qanday ma’lumotga egasiz? 10. Bronzalar to‘g‘risida qanday ma’lumotga egasiz? 11. Kukun material qanday tayyorlanadi? 12. Kukun materialdan tayyorlangan detallar qanday markalanadi?
33
III B O B PO‘LATGA TERMIK VA KIMYOVIY ISHLOV BERISH Bu bobda keltirilgan mavzularni o‘rganish natijasida quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lasiz: ••••• metallarga termik ishlov berish; ••••• po‘latlarga termik ishlov berish nazariyasi asoslari; ••••• po‘latlarni me’yorlash, toblash, yumshatish va bo‘shatish; ••••• po‘latlarga kimyoviy-termik, termomexanik va mexano- termik ishlov berish; ••••• termik ishlov berish jihozlari. 3.1. Po‘latni yumshatish turlari Po‘latni faza o‘zgarishlaridan yuqori haroratgacha qizdirib, so‘ngra sekin sovitish (odatda, pech bilan birga) yumshatish deyiladi. 11-rasmda yumshatish turlari keltirilgan. Sekin sovitilganda po‘latlar faza va tuzilishi jihatdan muvo- zanatga yaqin keladi. Yumshatishdan keyin yuzaga kelgan tuzilmalar temir-sementit diagrammasida ko‘rsatilgan. Yum- shatilgandan keyin po‘latning qattiqligi va puxtaligi pasayadi. Yumshatishdan ko‘zlangan asosiy maqsad: po‘latni qayta kristallash (donlarini maydalash), ichki zo‘riqishlarini yo‘qo- tish, qattiqligini pasaytirish va ishlanuvchanligini yaxshilash. Ko‘p hollarda yumshatish termik ishlov berish bilan birga olib boriladi. Quymalar, pokovkalar, prokatlarni yumshatish (masalan, yirik quymalarni yumshatish) oxirgi termik ishlov berish jarayoni sanaladi. 1- tur va 2- tur yumshatish farqlanadi. 1- tur yumshatish- da oldingi ishlov berishda paydo bo‘lgan muvozanat holatidan chetlanish qisman yoki batamom yo‘qoladi. Bu yumshatish faza o‘zgarishlari bilan bog‘liq emas. 1-tur yumshatish Diffuzion yumshatish Past haroratda yumshatish Rekristallash 11-rasm. Yumshatish turlari. 3 – Materialshunoslik |