O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi
Asbobsozlik po‘latlariga termik ishlov berish
Yüklə 195,91 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kesuvchi àsboblàrgà termik ishlov berish
- O‘lchov àsboblàrigà termik ishlov berish
- 3.10. Shtàmplàr và press-qoliðlàrgà termik ishlov berish
- 3.11. Korroziyabardosh po‘latlar
- 3.12. Metallar korroziyasi va unga qarshi kurashish Korroziya to‘g‘risida umumiy ma’lumot
- Elektrokimyoviy korroziya
- Korroziyaning oldini olish usullari
- Takrorlash uchun savollar
- METALLMAS KONSTRUKSION MATERIALLAR
- 4.1. Metallmas konstruksion materiallarning tasnifi
- 17-rasm. 4.2. Polimerlar va plastmassalar
|
3.9. Asbobsozlik po‘latlariga termik ishlov berish Àsbobsozlik po‘latlàri yuqori qattiqlikkà egà, egilishgà chidàmli, uglerodli và legirlàngàn bo‘ladi. Àsbobsozlik po‘latlàri issiqlikkà chidàmlilik, ya’ni àsbob- ning ish qirràsi qizigànidà, màsàlàn, kàttà tezlik bilàn ke- sishdà, qizigàn metàll deformàtsiyalàngàndà hàm yuqoridà ko‘rsàtilgàn xossàlàrini sàqlàb qolish xususiyatigà egà. Àsbob- sozlik po‘latlàridà uglerodning miqdori, odàtdà, 0,7—1,5 % bo‘làdi.
po‘latlàrning (U8, U10À, U11À và b.) qizdiriluvchànligi pàst bo‘làdi. Shu sàbàbli uglerodli àsbobsozlik po‘latlàri kichik o‘l- chàmli àsboblàr tàyyorlàshda ishlàtilàdi. Àsbobsozlik po‘lati donàdor perlit tuzilishli, yumshàtilgàn holdà yetkàzib berilàdi, chunki plàstinàsimon perlit và ikki- làmchi sementit tuzilishigà egà bo‘lgàn po‘latgà kesib ishlov berish qiyin. Yuqoridà qayd etilgan uglerodli àsbobsozlik po‘latlàrini toblàshning eng màqbul hàroràti 16- ràsmdà ko‘rsàtilgàn. U7, U8, U9À po‘latlàrining toblàngàn holàtdàgi tuzilishi màrtensit bilàn ortiqchà miqdordàgi kàrbidlàrdàn tàrkib topàdi. 49
Uglerodli àsbobsozlik po‘latlàrini suvdà yoki ishqorlàrning suv- dàgi eritmàlàridà sovitish zàrur, chunki ulàrdà o‘tà sovigàn àustenitning turg‘unligi kichik bo‘làdi, tez sovitish nàtijàsidà deformàtsiyalanish, tob tashlàsh kuchàyadi và dàrzlàr pàydo bo‘làdi.
Tob tashlàsh và dàrz ketish ehtimolini kàmàytirish uchun uglerodli po‘latlàr àràlàsh yoki bosqichmà-bosqich toblànàdi. Toblàngàndàn keyin po‘lat ànchàginà mo‘rt bo‘lib qolàdi, shu- ning uchun toblàshdàn so‘ng bo‘shàtish keràk. Bo‘shàtish hàroràti àsbobning ish bajarishdagi qattiqligi qiymati bilàn aniqlanadi. U7 po‘lati zàrblàr tushàdigàn àsboblàr (zubilo, temirchilik shtàmplàri, tàmg‘à và h. k.) tàyyorlàsh uchun mo‘ljàllàngàn bo‘lib, yetàrli dàràjàdà qovushoq và qattiq bo‘lishi keràk. Shu sàbàbli U7 po‘lati, qattiqligi HRC 48—55 bo‘lishi uchun 250—325°C hàroràtdà bo‘shàtilàdi. U8 po‘làtidàn màtritsàlàr, puànsonlàr, pichoqlàr, ya’ni judà qattiq và qovushoqligi yuqori bo‘lgan àsboblàr tàyyor- lànàdi. Qattiqligi HRC60—62 bo‘lishi uchun U8 po‘lati 200—220°C hàroràtdà bo‘shàtilàdi. U9À và U10À po‘latlàridàn metchiklàr, pàrmàlàr, ràz- vyortkàlàr, frezàlàr và boshqa àsboblàr tàyyorlànàdi. Ulàr 150—200 °C hàroràtdà bo‘shàtilàdi, shundà qattiqligi HRC 60—63 bo‘làdi. Legirlàngàn àsbobsozlik po‘latlàrining qizdirishga chidam- liligi ànchà yuqori bo‘làdi. Bu po‘latlàrdàn yasàlgàn àsboblàr moydà yoki suyuqlàntirilgàn tuzlàrdà sovitilàdi, nàtijàdà dàrz- 4 – Materialshunoslik 16-rasm. Uglerodli asbobsozlik po‘latlarini toblash haroratlari. 0,2
0,4 0,6
0,8 1,0
1,2 1,4 C, % 900
800 700
t, °C A 2
3 U7
U8 U9 U10
U13 U11
50
làr pàydo bo‘lishi, deformàtsiyalànishi và tob tàshlàsh xàvfi kàmàyadi. Shu sàbàbli legirlàngàn po‘latlàr muràkkàb shàklli àsboblàr yasash uchun ishlàtilàdi. 9HS và H po‘latlàri toblàsh uchun 820—860 °C hàroràt- gàchà qizdirilàdi và moydà sovitilàdi, nàtijàdà ulàrning qattiqligi HRC 62—63 bo‘làdi. Àgàr bo‘shàtilgàndàn keyin qattiqligini (HRC 62—63) sàqlàb qolish keràk bo‘lsà, bo‘shàtish hàroràti 150—160 °C, qovushoqligini oshirish zàrur bo‘lsà — 260— 300 °C (qattiqligi HRC 55—60) qilib tanlanadi. 9HS po‘latlàrining kàmchiligi toblàsh uchun qizdirishdà uglerodsizlànishgà moyilligi và yumshàtilgàn holàtdà judà qattiq (HRC 217–255) bo‘lishidir, bunda kesib ishlov berish qiyinlàshàdi. HVG po‘lati 820—840 °C gàchà qizdirilàdi và qattiqligini (HRC 62—63) sàqlàb qolish uchun 150—160 °C dà bo‘shàti- làdi.
Tezkesàr po‘latlàr yuqori dàràjàdà legirlàngàn po‘latlàr bo‘lib, boshqa àsbobsozlik po‘latlàridàn issiqlikkà chidàmliligi yuqoriligi bilàn fàrq qilàdi (600—620 °C dà hàm màrtensit o‘z tuzilishini và judà qattiqligini sàqlàb qolàdi). Quyma tezkesàr po‘latning tuzilishidà evtektoid (ledeburit) qatlam bo‘làdi, u donlàrning chekkàlàridà joylàshàdi. Evtektik qàtlàmning qalinligi sovitish tezligigà bog‘liq: sovitish tezligi qànchà kàttà bo‘lsà, evtektik qàtlàm shunchà yupqa bo‘làdi. Evtektikà quyma po‘latni mo‘rtlàshtiràdi. Bolg‘àlàgàndà evtektikà turi àlohidà-àlohidà kàrbidlàrgà màydàlànàdi. Ichki zo‘riqishlàrni yo‘qotish và ishlov berishni yaxshilàsh uchun, bolg‘àlàshdàn keyin po‘latni yumshàtish lozim.
Bolg‘àlàngàn po‘làt buyum 860—880 °C hàroràtli pechgà joylàshtirilàdi và shu hàroràtdà tutib turilgàndàn keyin 720— 750 °C gàchà sovitilàdi. Bolg‘àlàngàn buyum àustenitning o‘zgàrishi tugàgunchà shu hàroràtdà tutib turilàdi (4—6 soàt), so‘ngrà po‘lat pechdà 40—50 gràd/soàt tezlik bilàn 600 °C gàchà, keyin esà hàvodà sovitilàdi. Tezkesàr po‘latlàrdàn yasàlgàn àsboblàr issiqlikkà chidàm- liligi yuqori bo‘lishi uchun toblànàdi. R12 po‘lati 1240— 1260 °C gàchà, R6M3 – 1220—1240 °C gàchà, R9F5 – 1240— 1250 °C gàchà và R9K5 – 1230—1240 °C gàchà qizdirilàdi.
tàyyorlànàdigàn po‘latlàr quyidagi xossàlargà egà bo‘lishi lozim: 51
••••• àsbob sirtining aniq o‘lchàmlàri và me’yorigà yetkàzilgàn holàti sàqlànib turishi uchun po‘lat egilishgà nihoyatdà chi- dàmli bo‘lishi; ••••• hàroràt o‘zgàrib turgàndà issiqlikdàn kengàyish koeffitsi- yenti kàm o‘zgàrishi; ••••• ishlàtish vàqtidà àsbob tàsodifiy zàrbàlàrdàn uqàlànmàs- ligi uchun yumshoqligi qoniqàrli bo‘lishi kerak. O‘lchov àsboblàri tàyyorlànàdigàn po‘lat judà qattiq bo‘- lishi uchun termik ishlov berish yo‘li bilàn màrtensit tuzili- shini puxtàlàsh keràk. O‘lchov àsboblàri uchun H (SHH15), HG, 20, 20H, 50, 55, 40H13 màrkàli po‘latlàr ishlàtilàdi. Yassi-pàràllel o‘lchov vositàlàri và kàlibrlàr uchun H (SHH15) và HG po‘latlàri ishlàtilàdi. HG po‘lati tàrkibidà uglerod miqdori ko‘p (1,3—1,5 %) bo‘làdi. Bir jinsli tuzilish hosil qilish uchun, bunday po‘latlàrdàn yasàlgàn àsboblàr 850—860 °C dà me’yorlànàdi và 600 °C dà bir soàt davomida bo‘shàtilàdi. H và HG po‘latlàri 840—850 °C dà moydà toblànàdi. Toblàsh uchun bundàn yuqori hàroràtdà qizdirilgàndà qol- diq àustenit miqdori ko‘pàyadi. Toblàngàn po‘latdà vàqt o‘tishi bilàn àsbobning hàjmi và o‘lchàmlàrini o‘zgàrtiràdi- gàn o‘zgàrishlàr sodir bo‘làdi (eskiràdi). Ushbu o‘zgàrishlàr- ga qoldiq àustenitning màrtensitgà àylànishi và màrtensit pànjàràsining tetràgonàllik dàràjàsi kàmàyishi (màrtensitning pàrchàlànishi) sàbàb bo‘làdi. Eskirishining oldini olish uchun o‘lchov àsboblàrigà 203 K dà sovuqlayin ishlov berilàdi, so‘ngrà 120—130 °C dà uzoq vàqt (24—60 soàt) bo‘shàtilàdi. Silliqlàngàndàn keyin dàrz ketishining oldini olish uchun asbobni 2—3 soàt davomida qàytà bo‘shàtish lozim. Bundày ishlov berilgàndàn so‘ng qattiqligi HRC 62—64 bo‘làdi. Skobàlàr, àndàzàlàr, lekàlolàr kàm uglerodli 20, 20H po‘latlàridàn yoki o‘rtàchà uglerodli 50, 55 po‘latlàridàn tàyyorlànàdi. 20 và 20H po‘latlàridàn tàyyorlàngàn àsboblàr sementitlànàdi, 790—810 °C dà moydà (20H po‘lati) yoki suvdà (20 po‘lati) toblànàdi. Shundàn keyin 150—180 °C dà 2—3 soàt davomida bo‘shàtilàdi. Sementàtsiyalàngàn qàtlàmning qalinligi yupqa (list po‘latdàn tàyyorlàngàn detàllàr) bo‘lgàni và undà yuz beràdigàn o‘zgàrishlàr po‘latning umumiy hàjmi 52
o‘zgàrishigà kàm tà’sir etgàni tufàyli uzoq vàqt dàvomidà bo‘- shàtish tàlàb etilmàydi. 50 và 55 po‘latlàridàn tàyyorlànàdigàn àsboblàr induksion qizdirish bilàn toblànàdi. Bu deformàtsiya kàmàyishigà yordàm beràdi và to‘g‘rilàshni osonlàshtiràdi. 150—180 °C dà 2—3 soàt davomida bo‘shàtilàdi. 50 và 55 po‘latlàridàgi toblàngàn qàtlàmning egilishgà chidàmliligi sementàtsiyalàngàn po‘lat- làrnikidàn pàst bo‘làdi. 40H13 po‘lati korroziyabàrdosh àsboblàr uchun ishlàtilàdi. Toblàngàndàn (950—1000 °C gàchà qizdirilib, moydà sovi- tilgàndàn) keyin 120—130 °C dà 12 dàn 50 soàtgàchà bo‘shàtilàdi. Po‘latning qattiqligi HRC 54—57 dàn oshmàydi, bu hol me’yorigà yetkàzishdà sirti judà tozà detàllàr olishni qiyinlàshtiràdi. 3.10. Shtàmplàr và press-qoliðlàrgà termik ishlov berish Shtàmplànàdigàn po‘latlàr metàllni deformàtsiyalovchi àsboblàr tàyyorlàsh uchun mo‘ljàllàngàn. Shtàmplànàdigàn po‘latlàr ikki guruhgà: sovuqlàyin deformàtsiyalàsh uchun mo‘ljàllàngàn po‘latlàr và qàynoq holdà deformàtsiyalàsh uchun mo‘ljàllàngàn po‘latlàrgà bo‘linàdi. Sovuqlàyin deformàtsiyalàsh uchun mo‘ljàllàngàn shtàmp- lànàdigàn po‘latlàr judà qattiq và puxtà, egilishgà chidàmli, qovushoqligi qoniqàrli dàràjàdà và qizdiriluvchànligi yuqori bo‘lishi keràk. Shu bilàn birgà, bu po‘latlàrning toblàshdàgi hàjmiy o‘zgàrishlàri judà kichik bo‘lishi lozim, bu, àyniqsà, muràkkàb shàklli shtàmplàr uchun muhimdir. Oddiy shàkldàgi và o‘lchàmlàri kichik shtàmplàr uchun uglerodli U10À—U12À po‘latlàri ishlàtilàdi. Qizdiriluvchànligi yuqori emàsligi sàbàbli ulàrni nisbàtàn yengil ish shàroitidà (deformàtsiyalàr kàm và shtàmplànàdigàn màteriàlning qat- tiqligi kichik bo‘lgàndà) ishlàtish lozim. Bo‘shàtish hàroràti àsbobning zàrur qattiqligigà (màsàlàn, toblàngàndàn và 250—350 °C dà bo‘shàtilgàndàn keyin U10À po‘latining qattiqligi HRC 58 bo‘làdi) qarab aniqlanadi. Prokàtkà qilingàn rolik và plàshkàlàr, cho‘zish filtrlàri egi- lishigà judà chidàmli, issiqlik o‘tkàzuvchànligi yuqori, tàrkibidà xrom ko‘p (12 %) po‘latlàrdàn tàyyorlànàdi. Ortiqchà kàrbidli fàzà miqdori ko‘pligi uchun tàrkibidà xrom ko‘p po‘latlàr egilishgà chidàmli bo‘làdi.
53
H12F1 và H12M po‘latlàrigà turli xil tartibdà termik ishlov berilàdi, shundàn keyin ulàrning qattiqligi HRC 60 ni tashkil etàdi. Po‘latlàr bundày qattiq bo‘lishi uchun 1000—1050 °C hàroràtdà toblàngàndàn keyin moydà yoki selitràdà sovitilàdi. Toblàngàn po‘latning tuzilishi màrtensit, kàrbidlàr và qoldiq àustenitdàn (20—25 %) tashkil topàdi. So‘ngrà pàst hàroràtdà (150—180 °C) bo‘shàtilàdi. Qattiqligi HRC 62—64 bo‘làdi. Àgàr bo‘shàtish hàroràti biroz ko‘tàrilsà (180—220 °C), u holdà qattiqligi HRC 58—60 gàchà pàsàyadi. Bundày ishlov berish birlàmchi qattiqlikkà toblàsh deyilàdi. Ànchà yuqori hàroràtlàrdà (1100—1150 °C) toblàshdà moydà yoki selitràdà sovitilàdi, toblàngàn po‘latning tuzilishidà qoldiq àustenit miqdori ko‘pàyadi (35—45 % gàchà), toblàngàn po‘latning kàttaligi HRC 50 gàchà pàsàyadi. Qoldiq àustenitni yo‘qotish và ànchà qattiq po‘lat olish uchun, u toblàngàndàn keyin 520—540 °C hàroràtdà ikki-to‘rt màrtà bo‘shàtilàdi yoki 203 K dà sovuq bilàn ishlov berilàdi. Nàtijàdà qoldiq àustenit màrtensitgà àylànàdi và qattiqlik HRC 60—63 gàchà ortàdi. Bundày ishlov berish ikkilàmchi qattiq- likka toblàsh deyilàdi. Tàrkibidà xrom ko‘p bo‘lgan po‘latlàrning muhim kàm- chiligi bor. Ulàrning kàrbid bo‘yichà bir jinslimàsligi yuqori bo‘lgàni sàbàbli metàllning kesimi bo‘yicha mexanik xossàlà- ri pàsàyadi. Bundàn tàshqàri, ulàrning yumshàtilgàn holàt- dàgi qattiqligi yuqori bo‘làdi (NV 2070—2690), bu esà kesib ishlov berishni qiyinlàshtiràdi.
Bir jinsli (gomogen) tuzilishli qotishmalàrning korroziya- bàrdoshligi kàttà bo‘làdi. Àgàr po‘latning tuzilishi bir jinsli bo‘lmàsà (geterogen), u holdà tarkibining àlohidà tashkil etuv- chilàri — ferrit, àustenit, kàrbidlàrning elektrokimyoviy poten- siàli turlichà bo‘lgàni sàbàbli gàlvanik juftliklàr hosil qilishi và korroziyalànishni keltirib chiqàrishi mumkin. Po‘latlàrdà bir jinsli tuzilish hosil qilish uchun ulàrgà α-sohàni kengàytiràdigàn và ferritning bir jinsli qattiq eritmà- sini yuzàgà keltiràdigàn elementlàr (Cr, Si, Mo, W, V và h. k.) yoki γ-sohàni kengàytiràdigàn và àustenitning bir jinsli qattiq eritmàsini hosil qilàdigàn elementlàr (Ni, Mn) qo‘shish lozim. 54
Po‘latning korroziyabàrdoshligini oshirish uchun po‘lat sirtidà àsosiy metàll bilàn puxtà bog‘làngàn và metàllni àtrof- muhit tà’siridàn sàqlàydigàn himoya pàrdàlàr hosil qilàdigàn elementlàr bilàn legirlàsh lozim. 3.12. Metallar korroziyasi va unga qarshi kurashish Korroziya to‘g‘risida umumiy ma’lumot Metallar muhim konstruksion material bo‘lib, ular turli sharoitda (havoda, suvda, yer ostida) ishlatiladi. Metallar ishlatiladigan sharoitlarda ularni yemiruvchi ko‘p moddalar bo‘ladi. Bunday sharoitda metallar qisman yoki butunlay yemi- rilishi yoki korroziyalanishi mumkin. Metallarning korroziya- lanishidagi isrofi yiliga bir necha million tonnani tashkil etadi. Bu esa xalq xo‘jaligiga katta zarardir. Shuning uchun korroziyaga qarshi kurash davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan masala hisoblanadi. Metallarning tashqi muhit bilan fizik-kimyoviy o‘zaro ta’- siri oqibatida yemirilishi metallar korroziyasi deb ataladi. Metallar korroziyalanganda ularning fizikaviy va mexani- kaviy xossalari susayib ketadi.
Metallarning korroziyalanish tezligigina emas, balki ularning sirtida korroziyalangan joylarning qanday taqsimlanishi ham muhimdir. Agar metall sirti bir tekis korroziyalangan bo‘lsa, tekis korroziya, ayrim joylari korroziyalangan bo‘lsa,
u shuncha xavflidir. Metall donlari chegarasi yemirilsa, bunday korroziya kristallitlararo korroziya deyiladi. Bunday korroziya o‘ta xavflidir, chunki metallning tashqi ko‘rinishi deyarli o‘zgarmaydi, lekin uning mexanik xossalari kuchli darajada pasayadi. Metallarning korroziyalanish jarayoni tavsifiga ko‘ra, barcha korroziya hodisalarini ikkita guruhga: kimyoviy korroziya va elektrokimyoviy korroziyaga bo‘lish mumkin.
Metallarning elektr o‘tkazmaydigan agressiv muhitda, masalan, yuqori haroratgacha qizdirilgan gazlarda, neft,
55
benzin, surkov moylari va boshqalarda yemirilishi kimyoviy korroziya deb ataladi. Metallarning kimyoviy korroziyalanish jarayoni, asl mohiyatini inobatga olganda, muhitdagi agressiv tarkibiy qismlarning metall bilan birikishidan iborat. Masalan, po‘lat havo va gazlar ishtirokida yuqori haroratgacha qizdirilganda uning tarkibidagi temir oksidlanib, kuyindiga aylanadi. Korroziyalanish tezligi haroratga ham bog‘liq; harorat qancha yuqori bo‘lsa, korroziyalanish shuncha tezlashadi, chunki muhit aktiv atomlarining va metall atomlarining parda orqali diffuziyalanish tezligi ortadi. Elektrokimyoviy korroziya Metallarning elektr tokini o‘tkazadigan suyuq muhitda elektrolit eritmalarida yemirilishi elektrokimyoviy korroziya deb ataladi. Bunday korroziya elektrolit eritmasi metall zarracha- larining eritmasiga o‘tishdan iborat. Bir jinsli bo‘lmagan metall elektrolit eritmasi — dengiz suvidagi eritmasi, ya’ni ishqorda ko‘pdan ko‘p mikrogalvanik elementlar hosil bo‘ladi. Bunda potensiali pastroq zarralar anod rolini, potensiali yuqoriroqlari esa katod rolini o‘ynaydi. Mikrogalvanik elementlarda ham odatdagi galvanik elementlardagi kabi anod eriy boradi. Shuni ta’kidlash kerakki, elektrolit eritmasiga tushirilgan ikki metalldan qaysi birining potensiali kichik bo‘lsa, o‘sha metall yemiriladi. Metallarning potensiallari qiymati esa ularning kuch- lanishlari qatoridagi o‘rniga bog‘liq. Kuchlanishlar qatori esa quyidagicha: Li, K, Ca, Na, Mg, Al, Mn, Zn, Cr, Fe, Ni, Sn, Pb, H 2 , Cu, 2Hg, Ag, Pt, Au. Bu qatorga vodorod ham kiritilgan. Uning potensiali 0 ga teng. Demak, vodoroddan chapdagi metallarning vodorod potensialiga nisbatan potensiallari ( +), o‘ngdagilariniki (–). Metallarning kuchlanishlari qatori amaliy jihatdan muhim ahamiyatga ega. Masalan, dengiz kemalarining suv ostida bo‘ladigan metall qismlarini korroziyadan saqlashda metal- larning kuchlanishlari qatoridan foydalaniladi¸. Buning uchun kemaning suv ostidagi qismiga kuchlanishlar qatorida ancha chapda turgan metall, masalan, magniy quymasi ulanadi, natijada magniy korroziyalanib, suv ostidagi boshqa metallarni korroziyadan saqlaydi. 56
Korroziyaning oldini olish usullari Metallarni korroziyadan saqlash metallarni korroziya- bardosh metallar va metallmaslar bilan qoplash, agressiv muhitda ishlov berish, elektrokimyoviy himoyalash va metal- larni legirlashdan iborat. Metallarni korroziyabardosh metallar bilan qoplashda xrom, nikel, rux, qalay, kadmiy, kumushlar ishlatiladi. Qop- lashdan oldin metall mexanikaviy yoki kimyoviy usulda yog‘ bo‘lgan joylari tozalanadi. Metallarni metallmaslar bilan qop- lash usullari jumlasiga bo‘yash, emallash, oksidlash, fos- fatlashlar kiradi. Oksidlashning mohiyati metall buyumlar sirtida korro- ziyadan himoyalovchi parda hosil qilishdan iborat. Agressiv muhitga ishlov berishning mohiyati tashqi muhit tarkibidagi agressiv elementlarni yo‘qotish yoki tashqi muhitga korro- ziyaning oldini oluvchi, yoxud susaytiruvchi maxsus modda qo‘shishdan iboratdir. Qattiq suvdagi kislorodni yo‘qotish uchun suvga natriy sulfat yoki natriy bisulfat qo‘shiladi. Elektrokimyoviy himoyalash usulining mohiyati shundaki, elektr o‘tkazuvchi suyuqlikda ishlaydigan metall qismlariga aktivligi shu metall aktivligidan yuqori bo‘lgan metall prektor ulanadi. Masalan, dengiz kemasining po‘latdan yasalgan suvosti qismiga rux quymasi ulansa, po‘lat-rux galvanik juftlik hosil bo‘ladi, bunda rux korroziyalanib, kemaning po‘lat qismi saqlanib qoladi.
1. Qanday yumshatish turlari mavjud? 2. Qanday toblash usullari bor? 3. Po‘latdagi o‘zgarishlarga legirlovchi elementlar qanday ta’sir ko‘rsatadi? 4. Legirlangan po‘latlar qanday tasniflanadi va markalanadi? 5. Asbobsozlik po‘latlariga qanday termik ishlov beriladi? 6. Korroziyaning ma’nosi nima? 7. Korroziyani oldini olishning qanday usullari bor?
57
IV B O B METALLMAS KONSTRUKSION MATERIALLAR Bu bobda keltirilgan mavzularni o‘rganish natijasida quyidagi bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lasiz: ••••• metallmas materiallar; ••••• polimerlar, ularning turlari va xossalari; ••••• konstruksion polimerlar; ••••• plastmassalar, ularning xossalari, tarkibi va turlari; ••••• rezinalar va shishalar; ••••• sopol (keramik) materiallar; ••••• kompozitsion materiallar va ularni ishlab chiqarish usullari; ••••• metall asosidagi kompozitsion materiallar; ••••• polimer asosidagi kompozitsion materiallar. 4.1. Metallmas konstruksion materiallarning tasnifi Hozirgi zamon mashinasozligining rivojlanishi keng ko‘lam- larda har xil metallmas konstruksion materiallarni qo‘llash bilan chambarchas bog‘langan bo‘lib, ular sanoatda keng o‘rin ol- moqda (17-rasm). Ularga yog‘och, rezina, rezinali to‘qima va plastmassalar kiradi. Metallmaslar Keramika Tabiiy materiallar Sun’iy materiallar Oksidokeramika Oksidsiz
keramika Oyna
Yog‘och
Tosh Charm
Rezina Termoplast Duroplast Elastomer 17-rasm. 4.2. Polimerlar va plastmassalar Metallmas materiallarning asosiy tarkibiy qismlari yuqori molekular bolg‘alanish (polimer)lardan iborat bo‘lib, katta molekular massaga ega bo‘lgan murakkab moddalardir. 58
Sun’iy ravishda tayyorlangan muayyan harorat va bosim ostida plastik xossalarga ega bo‘lgan materiallar plastmassalar deyiladi. Polimerlar, odatda, bir necha mingdan tortib bir necha milliongacha bo‘lgan birikmalardir. Polimer tabiiy (natural kauchuklar, jun, iðak, selluloza, oksidlar, tabiiy smolalar va boshqalar), sun’iy (tabiiy poli- merlarni qayta ishlash natijasida olinadi), sintetik (fenolformal- degidli va karbomidli smolalar, polietilen, polistirol, po- liamidlar, epoksidli smolalar) va boshqalar. Plastmassalarni tarkibiga ko‘ra ikki guruhga ajratish mum- kin: 1) oddiy plastmassalar, bular bir necha komponentlardan iborat bo‘ladi: pleksiglas, polistirol, polietilen; 2) murakkab plastmassalar, bular bir necha komponentlardan iborat bo‘lib, ularning har biri ma’lum funksiyani bajaradi (fenoplastlar, ftoroplastlar, tekstolitlar, stekloplastlar). Murakkab plastmassaning tarkibida juda ko‘p kompo- nentlar bo‘lishi mumkin. Bu komponentlar ma’lum bir funksiyaga mo‘ljallangandir. Masalan, bog‘lovchi moddalar plastmassa tarkibidagi ayrim zarrachalarni o‘zaro bog‘lashga xizmat qiladi. Bog‘lovchi moddalar sifatida smolalar, bitum- lardan foydalaniladi. To‘ldirgichlar plastmassalarning kimyoviy xossalarini yaxshi- laydigan va narxini arzonlashtiradigan moddalardir. Ularning vakillari sifatida yog‘och qiðig‘i, qog‘oz va h.k.lar ishlatiladi. Plastifikatorlar, asosan, plastmassalarning tarkibiy qismi bo‘lib, ularning plastikligini oshirishga xizmat qiladi. Katalizatorlar esa polimer moddalarning qotish jarayonini tezlashtiruvchilar bo‘lib, ularga magneziya, urotropin, ohak va boshqalar kiradi. Bo‘yoqlar plastmassalarga manzarali tus berish bilan birga, ularning issiqlik yutish va chiqarish xossalarini o‘zgartirishga xizmat qiladi. Vakillari: xrom, rux oksidlari, aluminiy kukuni, oq bo‘yoq, suyuq qurumlardir. Plastmassalar o‘zlarining fizik- mexanik xossalariga ko‘ra termoplast va termoreaktiv plast- massalarga bo‘linadi. Termoplastik plastmassalar oddiy guruhli plastmassalar bo‘lib, ular ma’lum bir haroratda qizdirilsa yoki sovitilsa, o‘zining agregat holatini bir necha marta o‘zgartira oladi. Termoplastlar jumlasiga ftoroplast, organik shisha, sellulo- za, kapron, polietilen, etirol, polistirol va boshqalar kiradi.
59
Termoreaktiv plastmassalar bir marta qizdirilib, bosim bilan ishlangandan keyin qayta suyuqlanmaydi. Fenolformal- degid smolalar termoreaktiv plastmassalarning asosini tashkil etadi (tekstolit, getinaks, epoksoplast, aminoplastlar). Plast- massalar to‘ldirgichlarining turiga qarab bir nechta turlarga, ya’ni qavatma-qavat kukunli to‘ldirgichli plastmassa va gaz to‘ldirgichli plastmassalarga bo‘linadi. 1. Qavatma-qavat plastmassalar uchun to‘ldirgich sifatida paxtasifat buyumlar va qog‘ozlari qavatma-qavat qilib to‘l- diriladi. Bog‘lovchi element sifatida termoreaktiv polimer — fenolformaldegidli epoksid, kremniy, organik va boshqa smo- lalar ishlatiladi. Bularga getinaks, tekstolit, steklotekstolit, asbotekstolit-yog‘och qavatli (DSP) plastmassalar kiradi. Tekstolit shovqinsiz ishlaydigan tishli g‘ildiraklar yasashda, podshiðnik vkladishlari tayyorlashda ishlatiladi. Elektrotexnik tekstolitdan ponashtoklar tayyorlanadi. Asboplastik 250—350 °C ga ozroq vaqt, 3000 °C ga qisqa vaqtda chidaydigan plastmassa bo‘lganligi uchun turbogene- ratorda izolatsiya materiali sifatida ishlatiladi. Yog‘och qavatli (DSP) plastmassa list ko‘rinishida ishlab chiqarilib, mashina va mexanizmlarning shkivlari, elektroizo- latsiyalovchi material sifatida ishlatiladi. Steklotekstolitdan avtomobil oynalari, quvurlar, sig‘imli shishalar tayyorlanadi. 2. Kukunsimon to‘ldirgichli plastmassalar tayyorlashda ularga yog‘och uni, kvars kukuni solinadi. Material to‘ldirgichli plastmassaga paxta gardi, asbest tolalari solinadi. Bu xildagi ter- moaktiv plastmassalar turiga umumtexnikada ishlatiladigan K-17-2, K-119-2 markali, elektroizolatsiya va kimyoviy tur- g‘unlikka ega bo‘lgan FKP-1, FKP-2, K21-22, K11-25 mar- kali issiqbardosh plastmassalar, mikroasbit aminoplastmas- salarga (selluloza) aminoplast va boshqalar misol bo‘ladi. Gaz to‘ldirgichli plastmassalar ko‘pik hosil qilib qotganda ham bu holda qoladi. Bunday plastmassalarning amortizatsiya va deformatsiya xususiyatlari yuqori bo‘ladi. Bu xildagi plast- massalardan toshdan saqlagichlar, amortizatsiya qistirmalari tayyorlanadi. Plastmassalarning ishlanish usullariga qarab, ularni termo- reaktiv va termoplastik plastmassalarga bo‘lish mumkin. Plastmassa o‘zining ko‘p xususiyatlari bilan sanoatda juda ahamiyatlidir. Avvallari faqat izolatsion material sifatida ishla-
60
tilgan bo‘lsa, hozir dastgohsozlikda, apparatsozlikda konstruk- sion material sifatida keng qo‘llanilmoqda. 18- rasmda plast- massalarning fizik-kimyoviy xossalari keltirilgan. Mashinasozlikda ishlatiladigan termoplastik plastmassalarga: polietilen, poliðropilen, polistirol, polivinilxlorid va poliamidlar kiradi.
Termoplastik materiallar issiqlik va bosim ostida plastik holatga o‘tib, kimyoviy o‘zgarishlarga aytarli bardosh bermaydi. Jarayonning o‘zgarishi qaytardir. Tayyor buyumni yana yum- shatish va qayta shakl berish mumkin. Yüklə 195,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|