4.1. Populyatsiyalar ta’rifi
Populyatsiya deganda, bir turga kiruvchi, o‘zi ko‘payuvchi,
ma’lum maydonda tarqalgan va bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan guruh
tushuniladi. “Populyatsiya” so‘zi lotincha “populyus” so‘zidan olingan
bo‘lib, “xalq”, “aholi” degan ma’noni anglatadi.
Areal – ma’lum bir populyatsiya va turning butun umri davomida
yashaydigan joyiga yoki bo‘shliq maydonga aytiladi. Areallar tarqalishi
va hajmiga qarab, yaxlit va bo‘laklarga bo‘lingan bo‘lishi mumkin,
albatta, ma’lum geografik to‘siqlar, bo‘shliqlar ta’sirida ma’lum tur
rivojlana olmasligi mumkin.
Tur – bu har xil xususiyatlarga hamda irsiy o‘xshashliklarga ega
bo‘lgan ma’lum bir guruh bo‘lib, ular urug‘lanish yordamida mah-
suldor avlod beruvchi, ma’lum bir hududda yashashga va tuproq-iqlim
sharoitlariga moslashgan individlar guruhidir.
4.2. Populyatsiyalar klassifikatsiyasi
Populyatsiyalar egallagan hududi va ular o‘rtasida aloqaning
darajasiga qarab, quyidagicha farqlanadi: elementar, (bo‘laklangan),
ekologik va geografik.
Elementar populyatsiya – guruhlarning eng kichik bo‘lagi bo‘lib,
bir-birini to‘ldiradi. Ekologik populyatsiya – aralash elementar
populyatsiyalarning ma’lum bir muhitda o‘zaro bog‘liqligi.
Geografik populyatsiya – ma’lum bir joydagi aralash ekologik
populyasiyalarning o‘zaro bog‘liqligidir.
Populyatsiyalar ko‘payish usullariga qarab – panliktiv, klonal va
klonal-panliktiv bo‘ladi. Panliktiv populyatsiyalar jinsiy yo‘l bilan
ko‘payib, chetdan changlanishga moyil bo‘ladi. Klonal populyatsiyalar
faqat jinssiz ko‘payishga moyil bo‘ladilar. Klonal-panliktiv
populyatsiyalar bir marta jinsiy, bir marta jinssiz yo‘l bilan ko‘pa-
yadilar.
46
4.3. Populyatsiyalarning son jihatdan ta’rifi
Populyatsiya, son jihatdan xarakteristikasiga ko‘ra, statistik va
dinamik populyatsiyaga bo‘linadi. Populyatsiyaning statik ko‘rsat-
kichlar xarakteristikasi hozirgi vaqtdagi ularning soni, joylashish
zichligi va struktura tuzilishi xarakteristikasidan iborat. Dinamik
ko‘rsatkichlar populyatsiyada ma’lum davr oralig‘ida bo‘ladigan tu-
g‘ilish, o‘lish va populyatsiyalarning o‘sishi jarayonlarini o‘z ichiga
oladi.
Soni, miqdori – bu alohida populyatsiyalarning soni, masalan,
o‘simliklar soni.
Zichligi – ma’lum maydonga yoki hajmga to‘g‘ri keladigan po-
pulyatsiyalarning biomassasi yoki alohida soni bo‘lib, ular vaqtlar
davomida o‘zgarishi mumkin.
Struktura ko‘rsatkichlari – jinsiy-turli, hajmiy-turli hajmdagi
jinslarning miqdori, alohida guruhlar nisbati, yosh jihatdan miqdori.
Genetik ko‘rsatkichlari – turli genotip va allelga bog‘liq populyatsiyalar
nisbati. Alohida populyatsiyalardagi genlarning o‘zaro bog‘liqligiga
genofond deyiladi. Allel chastotasi – ma’lum gendagi allellarning
o‘zaro bog‘liqligining bir bo‘lagi. Allel chastotasi populyatsiyada
avloddan-avlodga ma’lum bir yashash sharoitida o‘zgarmasdan o‘tib
keladi. Ammo shuni aytish kerakki, populyatsiyalarda genetik
barqarorlikka tashqi muhit ta’sir ko‘rsatadi va natijada uzoq muddatda
populyatsiyalarning o‘zgarib borishi kuzatiladi va bu elementar yoki
oddiy evolyutsion hodisa deb tushuniladi.
Populyatsiya genofondida o‘zgarish doimo bo‘ladi, busiz evolyu-
tsion jarayon bormaydi. Populyatsiyaning genetik strukturasi o‘zgarishi
omillariga mutatsiya, guruhlarning notinch hayoti, to‘satdan chati-
shishi, migratsiya va boshqalar kiradi.
Tabiiy muhitdan foydalanishiga qarab, hayvonlar turg‘un va
ko‘chib yuruvchiga bo‘linadi. Yashash tarziga qarab, ular yolg‘iz, oila,
koloniya, to‘p va to‘da bo‘lib yashovchilarga ajratiladi.
Tug‘ilish (tug‘ilish tezligi) – bu ma’lum vaqt birligida po-
pulyasiyada tug‘iladigan alohida songa aytiladi. Tug‘ilish, o‘z nav-
batida, eng yuqori darajadagi tug‘ilishga, ya’ni tashqi muhitning
chegaralovchi omillari bo‘lmagan holatda tug‘ilishning o‘sib borishi va
haqiqiy tug‘ilishning ma’lum sharoitda tug‘ilish imkoniyatlariga
bo‘linadi.
47
O‘lish (o‘lish tezligi) – bu populyatsiyada ma’lum vaqt birligida
nobud bo‘ladigan alohida son miqdoriga aytiladi. Populyatsiyada
organizmlarning kamayishi va ko‘payishi faqat tug‘ilish va o‘limga
emas, balki ularning migratsiyasiga (ko‘chib ketish), emigratsiyasiga
(ko‘chirib yuborilishiga), shuningdek, ma’lum vaqt oralig‘ida kelib
qo‘shilishiga va yo‘qolishiga ham bog‘liq. O‘lim maksimal va haqiqiy
bo‘lishi mumkin.
Hayotning davomiyligi – alohida guruhning yashash muddati
bo‘lib, bu holat ko‘pincha tashqi muhit va hayotiy omillarga bog‘liqdir.
Yashash muddati fiziologik va maksimalga bo‘linadi. Fiziologik
yashash muddati organizmning fiziologik imkoniyati bilan chegara-
lanadi, organizmning yashashi davomida unga chegaralovchi kuchlar
ta’sir ko‘rsatmagan holda ularning yashay olishidir. Maksimal yashash
muddati ma’lum bir alohida kichik guruhning qulay sharoitda uzoq
yashashidir. Bunga misol tariqasida bakteriyalar bir necha daqiqa,
ayrim daraxtlarning bir necha ming yillar (zaytun, sekvoyya va bosh-
qalar) umr kechirishini keltirishimiz mumkin. Organizmlar qancha
katta bo‘lsa, ular shuncha uzoq umr ko‘radi. Populyatsiyalarning o‘r-
tacha yashash muddati o‘rta arifmetik davomiylik orqali hisoblanadi.
Umr ko‘rish, yashash jarayoni organizmlarda doimo tashqi muhitga
bog‘liq bo‘ladi.
O‘sish tezligi – vaqt davomida o‘zgaradigan turli yoshdagi individ
(organizm)lar nisbati bilan xarakterlanadi. Barqaror populyatsiyada
tug‘ilish taxminan o‘lishga teng, populyatsiya soni bir xil darajada, turli
yoshli guruhlarning nisbati taxminan bir xil bo‘ladi. O‘sib boruvchi
populyatsiyada tug‘ilish o‘lishdan ko‘p bo‘ladi va soni (miqdor) ortadi.
Demak, populyatsiyaning yosh tuzilmasi qayta tiklanishning jadalligi,
nobud bo‘lish darajasi va nasllarning bir joyga to‘planish tezligi kabi
muhim jarayonlarni ifodalaydi.
Populyatsiyaning evolyutsiyasi uchun jins va yosh nisbatining
ahamiyati kattadir, guruh va yosh urg‘ochi organizmlar qancha ko‘p
bo‘lsa, ularning o‘sishi shuncha ko‘p bo‘ladi, ammo ko‘payish
reproduktiv yoshdagi individlar evaziga boradi.
Populyatsiya sonini bir chegarada ushlab turish, ulardan foyda-
lanish monitoringi va muhofaza vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Aslida
tabiatdagi populyatsiyalar (o‘simlik va hayvonlar) tabiat tomonidan
chegaralanadi, turli sabablarga ko‘ra, ular kamayadi va yana tiklanadi.
Turlar sonini boshqarishni monitoring vositasi orqali o‘rganiladi.
48
Muhofaza qilish orqali o‘simlik yoki hayvon turlari populyatsiyasini
ko‘paytirish mumkin. Daryo va ko‘llardan to‘xtovsiz baliq ovlanganda,
baliqlarni uvuldiriq qo‘yish paytida ovlash to‘xtatilmasa yoki suvlarga
kimyoviy moddalar tashlanganda baliqlar va boshqalar turi kamayib
ketadi. Yaylovlarda, gullash, urug‘lash davriga rioya qilmay
foydalanilganda o‘simlik turi yo‘qolib ketishiga sharoit vujudga keladi.
Umuman olganda, populyasiyalar soni doimo o‘zgarishda bo‘ladi.
Populyatsiyalar vaqt va zamonga qarab o‘zgarib boradi. Keyingi vaqtda
populyatsiyalar ekologiyasida individlarning yoshi, jinsi, o‘sish tezligi
va soni monitoring matematik modullar orqali o‘rganilmoqda.
Saqlanish asosan populyatsiya zichligi va sonining tartib-
lashtirilishi bilan bog‘liqdir. Populyatsiya tuzilmasi organizmlarning
harakatlanishi, ma’lum hududga bog‘liqlik darajasi, tabiiy to‘siqlarni
yengib o‘tish kabi biologik xususiyatlarni belgilaydi. Tashqi muhit
o‘zgarishi populyatsiya ichida o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi.
Populyatsiyaning muhim xususiyati o‘z-o‘zidan ko‘payishidir. Po-
pulyasiyalar garchand fazoviy ajralgan bo‘lishsa-da, ma’lum yashash
joyida uzoq muddat hayot kechirish qobiliyatiga ega. Populyatsiyaning
asosiy xususiyatlaridan biri uning irsiy jihatdan birligidir. Ular bir tur
individlari guruhi tarzida fazo va vaqtda barqaror hisoblanadi.
Populyatsiyalar alohida ajralgan holda yashamaydilar. Bir tur
populyatsiyalari boshqalari bilan o‘zaro ta’sirlashadi, ya’ni ular bilan
biotik turkumlar – yaxlit tizimlarni hosil qiladi. Har bir turkumda
qandaydir populyatsiya muhim rol o‘ynaydi. U ma’lum ekologik
nishani tashkil etadi va boshqa turlarning populyatsiyalari bilan
hamkorlikda uning barqaror hayotiy faoliyatini ta’minlaydi.
Populyatsiyani tashkil etgan organizmlar o‘zlarining munosabatlari
tufayli bir-birlari bilan bog‘langan. Ular ko‘payishda hamkorlikda
ishtirok etishi, resurslarning u yoki bu turlari uchun bir-birlari bilan
raqobatda bo‘lishi yoki birgalikda yirtqichlardan himoyalanishi mum-
kin. Populyatsiyalarning ichki o‘zaro munosabatlari juda murakkabdir.
Populyatsiya guruhli birlashma hisoblanadi. Guruhli hayot tarzi
populyatsiyalar uchun xos xususiyatlar keltirib chiqaradi.
Dostları ilə paylaş: |