O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“apokalipsis” boshlandi. Olingan ma’lumotlarga ko‘ra, issiq havo
oqimi bir joyda uzoq turib qolmoqda, bunday joylarga Yevropa, Yaponiya va AQSH hududlari kiradi. Issiq havo oqimi 2011-yilda Texas va Oklaxomada turib qolishi natijasida o‘rmon yong‘inlari kelib chiqdi va katta miqdorda maydonlar yonib kuyib kul bo‘ldi, yomg‘ir bo‘lmasa bunday katta hududlarni o‘chirishini iloji yo‘q edi. 2016-yilda Kanada ham issiq havo oqimining to‘planishi natijasida katta o‘rmon yong‘inlari kelib chiqdi va tabiatga va Kanada davlatiga keltirilgan zarar miqdorini o‘lchash qiyin bo‘ldi. Bu yil, ya’ni 2018-yil yozida Amerika qo‘shma shtatlarida 4 million gektardan ziyod maydonda yong‘inlar bo‘lib o‘tdi, ammo bu yong‘inlarni o‘chirishga hech kimni yoki biron texnikani qudrati yetmadi. Faqatgina tabiat o‘zi yog‘dirgan yomg‘ir natijasida tabiatni kuydirib kul qilgan olovning jilovi tortildi. Kaliforniyada keyingi besh- yildan beri issiq havo oqimidan kelib chiqqan yong‘inlar yuzga yaqin kishi nobud bo‘ldi. 2017-yilda yong‘inning muddati butun yoz davomida davom etdi. Oregona bilan chegara joylar 127 kv.mil maydonida yong‘in tornodo singari aholi zich joylashgan hududlarda o‘z uylarni tashlab ketishga majburladi va ularning bor narsalari kuyib kul bo‘ldi. 5 Shvetsiya davlati o‘zining salqin iqlimi bilan barchaning havasini keltirardi, ammo bugungi shvesiya unga mutlaqo o‘xshamaydi. Qor boboning vatani bo‘lmish Laplandiyada hatto yong‘inlar natijasida 900 stadion yonib ketdi. Chunki ikki oy davomida bir marta ham yomg‘ir yog‘maganligi tufayli havo harorati 30 0 S bo‘lmoqda. Bunday issiqlar Shvetsiya uchun ham Laplandiya uchun ham mutlaqo kuzatilmagan edi. Norvegiya o‘rmonlari ham yong‘inlar uzluksiz kuzatilmoqda. Yaponiyada yong‘inlar kuzatilmadi, ammo havo harorati 41 0 S dan oshgani uchun, tabiiy katastrofa deb e’lon qilindi. 2018-yil Gretsiya katta yong‘in bo‘ldi, yuzga yaqin odam kuyib kul bo‘ldi. Yong‘in 90 minutda besh kilometr masofani egalladi, tezlik kuchli bo‘lgani uchun odamlarni qutqarish imkoni juda kamaydi. Ko‘pchi lik odamlar o‘zlarini dengizga tashlab olovdan qutilib qolishdi. Buyuk Britaniya va boshqa Yevropa mamlakatlarida ham kutil- magan issiqlar kuzatilmoqda, bunday issiq harorat haqi da bu mam- lakatlarning aholisi o‘ylab ham ko‘rishmagan edilar. Angliya davlati meteorologlarning kuzatishlari bo‘yicha keyingi 350-yil davrda 2018- yildagi issiq havo harorati bilan 18 o‘rinni egalladi. Angliyada bunday issiq lar 1976-yilda bo‘lgan bunda havo harorati 42 0 S ga etgan, shu davrda uch oy yoz mobaynida bir tomchi ham yomg‘ir yog‘magan bo‘lib, hamma o‘simliklar suvsizlikdan nobud bo‘lgan. 2003-yilda yana shu holat takrorlandi. Qurg‘oqchilik butun dunyoda kezib yuribdi, hatto Afrikada ham havoning harorati oldingi yillardan ko‘ra yuqori ekanligini sinoptiklar o‘z ma’lumotlarida keltirishmoqda. Saxara sahrosidan butun Afrika bo‘ylab issiq havo tarqaladi, sug‘orma dehqonchilik qiladigan mamlakatlarda osilib turadi. 2013- yilda yoz faslida 50 kun davomida Shanxayda chidab bo‘lmaydigan darajadagi issiq kunlar hukm surdi, natijada qancha odam o‘lib ketdi. BMT ma’lumotlariga ko‘ra, Toshkent shahrida havoning harorati 1902- yildan 2002-yilgacha 1,3 0 Sga isigan, Almati shahrida shu davrda havo harorati 1,8 0 Sga, ammo Toshkent shahrida 2002-yildan 2017-yilgacha havo harortai 1,5 0 Sga oshgan, 15 yilda harorat shuncha tezlik bilan oshdi. Global isish muammolari Markaziy Osiyo davlatlarini ham ayab qo‘ygani yo‘q. Orol dengizining qurib borishining asossiy sabablaridan biri ham Global isish hisoblanadi. To‘g‘ri bu borada Amudaryo va Sirdaryoning suvi ushbu respublika aholisi tomonidan sug‘orma dehqonchilikka sarflanmoqda. Ammo suvning Orol dengizi yuzasidan 6 parlanib borishi ham odatdagidan tezlashganligi tufayli, dengizning qurib borishi yanada tezlashdi. Ekologiya va atrof muhitni himoya qilish qo‘mitasini ma’lumotlarga ko‘ra, 1964-yili Orol dengizining maydoni 68,9 ming km kv. bo‘lgan, undagi suv hajmi esa 1083 km kubdan oshgan.Bu vaqtlarda har yili Orol dengizidan 30-35 ming tonna baliq tutilgan tva konserva zavodlari ishlab turgan, dengiz suvida 38 turdagi baliqlar yashagan. 1969-yildan boshlab, minglab yillar mavjud bo‘lgan, bir vaqtlar “Ko‘k dengiz” nomini olgan, go‘zal dengiz suvi kamayib o‘z hajmini qisqartira boshladi, uning mavjud suv sathi sho‘rlana boshlandi. Oroldagi suv hajmi 15 barobar, dengiz sathi 29 metrga qisqardi, yana qisqarib bormoqda. Ayni paytda Oroldagi bir litr suv tarkibida 150-300 grammgacha tuz mavjud. Bunaqa sho‘rlangan suv bironta dengizda uchramaydi, hatto okean suvidagi tuz miqdori (18-24 gr.) tashkil etadi. Ammo shunchalik sho‘r suvda birgina tur baliq yashamoqda. Orolbo‘yida yashagan Osiyo gepardi, Kaspiy yo‘lbarsi, Ustyurt qulonlarining so‘nggi vakillari jon berdi. Orol bo‘yi flora va faunasi deyarli yo‘qoldi, Orol dengizi bo‘ylarida eng ko‘p sonli o‘simliklar va hayvonlar turi mavjud edi. Endi har yili 100 million tonnagacha tuz- qum bo‘roni havoga ko‘tariladi. Tuz bo‘ronlari endilkda yil bo‘yi bemalol 400 - 1000 kmgacha uchib boradi. Qoraqalpog‘iston, Xorazm va Buxora viloyatlarining unumdor yerlarini sho‘rlantirib yubordi. Xorazm viloyatining dehqonchiligini va ekin turlarini hamda sug‘orma dehqonchiligini akademik N.I.Vavilov Yegipet dehqonchiligi bilan tenglagan edi. Shunday unumdor dehqonchilik tizimi tanazzulga yuz tutmoqda. Yil sayin Orol dengiziga eng yaqin bo‘lgan Qoraqalpog‘istonda ham flora va fauna turi kamayib bormoqda, insonlar o‘rtasida turli xil kasalliklar ko‘payib bormoqda. Ekin maydonlari sho‘rlanib ekilgan ekinlarning hosildorligi yil sayin kamayib bormoqda. Dengizning qurishidan baliqchilik sanoatiga etgan zarar 40 million, qayta ishlab chiqarish sohasidan kelib chiqqan zarar 99 million dollardan ortiqqa baholanadi. Orol saqlanib qolishi uchun uning jon tomiri - Amu va Sirdaryodan oqib keladigan suvning unga kelib quyulishidir. Ammo kun sayin kelib tushadigan suv miqdori kamayib bormoqda, natijada Orol dengizi qurib borishga mahkum bo‘ldi. O‘zbekiston juda katta sug‘orma dehqonchilik maydoniga ega bo‘lishiga qaramasdan Amudaryo suv 7 resurslaridan faqatgina 4 foiz, Sirdaryodan esa 6 foiz foydalanadi. Qo‘shni Tojikiston Amu suvlarining 39 foizi, Qirg‘iziston Sirdaryo boyliklaridan 23 foizini o‘z ehtiyojiga ishlatadi. Global isish jarayoni insonlarning sog‘ligiga, yashash sharoitiga, hayotiy omillariga salbiy ta’sir qiladi. Yer sharidagi tabiiy katak- lizmalar yaqin o‘n yillarda iqlim o‘zgarishi shu jarayonda borsa, bir qator salbiy hodisalar bo‘lishi insoniyatni xavfli halokatlar kutilmoqda. Iqlim o‘zgarishi ham siyosiy, ham iqtisodiy yo‘nalishda inson- larning hayotiy taqdirini hal qilishda shakllanmoqda. Davlatlar o‘rta- sida siyosiy muammolarni hal qilishda asosiy bahona bo‘lib, qaerdadir insonlar taqdiri ustida jon kuydiradi gan “uydirma” hisoblanadi. Kimdir o‘z hayot xavfsizligi uchun jon kuydiradigan bo‘lsa, kimdir mamlakatlar uchun jon kuydiradigan “kimsa” bo‘lib xizmat qiladi. Darslikda atrof-muhit himoyasi va insonning tabiat bilan bog‘liqligi barcha yo‘nalish talabalari uchun tushunarli tarzda yoritib berilgan. Darslik DTS va unga mos ravishda ishlab chiqilgan o‘quv adabiyotlarining yangi avlodini yaratish konsepsiyasiga muvofiq holda nashrga tayyorlangan o‘quv darsligi hisoblanadi. |