O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Ekologiyaning asosiy tushunchalari
Yüklə 1,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.3. Ekologiyaning asosiy tushunchalari
Tirik materiyaning mavjudligi haqida olingan ilmiy evolyutsion ma’lumotlar mohiyati uning erda 3 mlrd. yillardan buyon davom etayotganini asoslab berdi. Paleontolog olimlar olgan ma’lumotlar yerda yashaydigan tirik organizmlar yashash jarayonida o‘zgarib tu- rishini ko‘rsatdi. Masalan, odamning paydo bo‘lish evolyutsiyasidan hozirgacha uzoq davr o‘tgan, hozirgi odam o‘zining dastlabki o‘tmish- doshlaridan farq qiladi. Arxeologlarning asoslashiga ko‘ra, odamga o‘tish davridagi o‘tmishdoshlar va maymunga o‘xshash o‘tmishdosh- larning hamda o‘lib bitgan hayvonlarning DNK tahlili, jami yerda yashagan tirik organizmlarning genetik jihatdan bir-biriga o‘xshashligi, ularning umumiy bir avloddan kelib chiqqanligini ko‘rsatadi. Yerdagi tirik materiya erkin, o‘zini-o‘zi boshqaradigan tizim bo‘lib, oqsil va nuklein kislotalar yoki biopolimerlardan tashkil topgan. Notirik jismlardan farqli belgi va xossalarining muvofiqligi bilan ajralib turadi va ularning asosiy belgilari: 1) hujayrali tashkillashuvi; 2) modda almashinuvida oqsil va nuklein kislotalarning asosiy yetakchi o‘rni bilan, o‘z-o‘zidan yengillashib, yangi muhitda barqa- rorlikni saqlab turadi. Tirik organizmlarda, odatga ko‘ra, harakat, ta’sirlanish, o‘sish, rivojlanish, ritmiylik, ko‘payish va irsiylik belgilari namoyon bo‘ladi, shuningdek, ular tashqi muhitga moslashadi. Bundan tashqari, ular o‘z kimyoviy tarkiblarini saqlab, modda almashinuvi jarayonini tezlash- tiradi. Tirik materiyalar kimyoviy elementlar – uglerod, kislorod, azot 20 va vodoroddan iborat bo‘ladi, shuni aytish kerakki, notirik tabiatda ham ushbu elementlar mavjud, ammo ularning miqdori boshqa nisbatda bo‘ladi. Tashqi muhit bilan o‘zaro bog‘liqlik, bir tomondan, barcha tirik materiya yaxlit bir tizim sifatida ko‘rinishi umumiy qonunlarga bo‘ysunadi, ikkinchi tomondan, hamma biologik tizim o‘ziga xos alohida bo‘lib, elementlar bilan o‘zaro bog‘langan bo‘ladi. Modda almashinuvi yoki metabolizm jarayonida tirik organizm- larda ko‘pgina kimyoviy reaksiyalar borishi natijasida organizmga zarur moddalar ishlab chiqiladi va ular energiya bilan ta’minlanadi. Boradigan asosiy reaksiyalardan biri fotosintez bo‘lib, quyosh yorug‘ligi evaziga anorganik moddalardan organik moddalar hosil bo‘ladi. Fotosintez bilan bir qatorda organik birikmalarning sintezi jarayoni anorganik moddalar orqali boradi. Oltingugurt, vodorod, serovodorod, temir, ammiak, nitrat va boshqa anorganik moddalarning oksidlanishi kimyoviy energiya orqali boradi. Bu jarayon xemosintez deb ataladi. Har bir tirik organizmning paydo bo‘lganidan o‘lishiga qadar vaqt davomida har xil tezlikda metobolik jarayonlar boradi, bu jarayon ontogenez deyiladi. Ontogenez o‘zida morfologik, fiziologik va bioxillik yangilanishni ma’lum davomiylikda tirik organizmning butun hayotida muvofiqlashtirib boradi. Ontogenez organizmning o‘sishi, hajmi oshishi, gavdasi yiriklashuvi, bir hujayralilar va to‘qimalar o‘rtasidagi farqlar hamda organizmda turli funksiyalarning bajarilishini tartibga solib turadi. Biologik tizimning tashkillanish darajasi ierarxik tabiiy tizimda boradi yoki kichik tizimchalar katta tizimni tashkil qiladi. Tirik materiyaning strukturali tashkillanishi molekulyar, hu- jayraviy, to‘qimada, organda, organizmda, populyatsiyada va biosfera darajasida boradi. Ekologiya – biologik tashkillashuvning darajalarini oddiy organizmdan ekotizimgacha va biosferani to‘liq o‘rganadi. Molekulyar darajada modda almashinuvi va irsiy ma’lumotlarni tashish jarayoni boradi. Hujayra – mustaqil yashashga moslashgan tirik organizmning elementar strukturasidir. To‘qima – o‘zida bir xil hujayra va hujayralararo moddalarning o‘zaro muvofiqligidir. Organ – ko‘p hujayrali organizmning bir qismi bo‘lib, alohida vazifani bajaradi. 21 Organizm – bu tirik jon bo‘lib, tashqi muhit bilan o‘zaro bog‘liq, biologik tur bo‘lib, yaxlit tizimdan iborat, bir-biriga o‘xshash, ammo alohidalik xususiyatiga ega, tur ichida ko‘payish imkoniyati bor. Populyatsiya – vaqt va makonda ma’lum bir turning alohida o‘z- o‘zidan ko‘payishiga muvofiqligidir. Populyatsiyadagi umumiy o‘zga- rishlar to‘rt narsaga bog‘liq bo‘ladi: tug‘ilish, nobud bo‘lish, kirib kelish va chiqib ketish (migratsiya). Biotsenoz yoki ekotizim – ma’lum bir aniq hududda o‘sib ri- vojlanuvchi turli mikroorganizmlar, o‘simliklar va hayvonlarning bir- biriga muvofiqligidir. Biosfera – yerning tirik materiyadan iborat qobig‘idir. Yüklə 1,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|