O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

3. Nutq buzilishlarini tasniflash. Tibbiy-pedagogik tasniflashda 
ajratiladigan nutq buzilishlarining turlari. Psixologik-pedagogik 

---

79 
tasnif. Nutq buzilishlarining barcha turlarini ruhiy-lingvistik mezonlar 
asosida nutqning qaysi turi buzilganiga qarab ikkita guruhga bo‗lish 
mumkin: og‗zaki va yozma.
54
 
Og‗zaki nutqning buzilishi, o‗z navbatida ikkita turga bo‗linishi 
mumkin: 1) bayon qilishning fonatsion (tashqi) ta‘minlanishi, ular 
nutqning talaffuz tomonining buzilishi deb ataladi va 2) bayon 
qilishning semantik-struktura (ichki) jihatdan ta‘minlanishi, ular 
logopediyada nutqning uzluksiz yoki ko‗p tovushli buzilishi, deb ataladi. 
1.Bayon qilishdagi fonatsion ta‘minlashning zaiflashuvi buzilgan 
bo‗g‗inga bog‗liq holda tabaqalanishi mumkin: a) tovush shakllanishi; b) 
bayon qilishning sur‘at-ohang jihatdan tashkil etilishi; v) intonatsion 
melodik; g) tovush chiqarishning namoyon bo‗lishi. Bu zaiflashuvlar 
turli jarayonlarda mavhum holida kuzatilishi mumkin, logopediyada 
ularga bog‗liq bo‗lgan buzilishning quyidagi turlari ajratiladi: 
1.Disfoniya (afoniya) – tovush apparatining patologik o‗zgarishlari 
oqibatida fonatsiyaning yo‗q bo‗lishi yoki zaiflashuvi. Ma‘nodoshlari: 
tovushning buzilishi, fonatsiyaning buzilishi, fonotor buzilishlar, vokal 
buzilishlar. 2.Bradilaliya – nutqning patologik sekinlashgan sur‘ati. 
Ma‘nodoshi: bradifraziya. Artikulyar nutq dasturining sekinlashgan 
ishlab chiqarishda namoyon bo‗ladi, markaziy bog‗langan va o‗z 
tabiatiga ko‗ra organik yoki funksional bo‗lishi mumkin. 3.Taxilaliya –
nutqning patologik tezlashgan sur‘ati. Ma‘nodoshi: taxifraziya. 
Artikulyar nutq dasturining tezlashgan holda amalga oshirilishida 
namoyon bo‗ladi, o‗z tabiatiga ko‗ra, markaziy bog‗langan, organik yoki 
funksional hisoblanadi. Sekinlashgan sur‘atdagi nutq cho‗ziq tortilgan, 
bir ohangda bo‗ladi. Tezlashgan sur‘atda shoshilinch, intiluvchan, 
shiddatli ekanligi ko‗zga tashlanadi. Nutqning tezlashuvi agromatizmlar 
bilan birga sodir bo‗lishi mumkin. Bunday holatlar ayrim paytlarda 
battarizm, parafraziya atamalari bilan ataluvchi mustaqil buzilishlar 
sifatida ajratiladi. Patologik tezlashgan nutqning asoslanmagan 
bo‗linishlar, tutilish, to‗xtab qolishlar bilan uchraydigan hollarda u 
54
Филичева Т.Б., Волкова Л.С., Чиркина Г.В., Мўминова Л.Р., Аюпова М.Ю. Логопедия. – Тошкент: 
Ўқитувчи, 1993. –B.28-34.

---

80 
poltern atamasi bilan ataladi. Bradilaliya va taxilaliya – nutq 
sur‘atining buzilishi – nutq jarayonining ravonligi, nutqning ohang va 
melodik-intonatsion ifodaliligining buzilishi oqibati hisoblanadi. 
4.Duduqlanish – nutq apparati mushaklarining va ixtiyoriy pay 
tortishish natijasida sur‘at-ohangning buzilishidir. Ma‘nodoshi: 
logonevroz. Markaziy bog‗langan bo‗ladi, funksional yoki organik 
ko‗rinishga ega, ko‗proq bola nutqining rivojlanishida paydo bo‗ladi. 
5.Dislaliya – tovush talaffuz qilishning normal eshitish va nutq 
apparatining saqlangan innervatsiyasi paytida buzilishi. Ma‘nodoshlari: 
tili chuchuklik (eskirgan), tovush talaffuzidagi nuqsonlar, fonetik 
nuqsonlar, fonemalarni talaffuz qilishdagi notekisliklar. Nutqning 
noto‗g‗ri tovushli (fonemali) turlanishida: tovushlarni buzib talaffuz 
qilishda, tovushlarning almashinuvi yoki ularning yo‗qligida namoyon 
bo‗ladi. Nuqson shuning bilan bog‗liq bo‗lishi mumkinki, bunday 
paytda bolada artikulyar baza shakllanmaydi (artikulyar tomonning 
tovush talaffuz etish uchun zarur bo‗lgan barcha jihatlari 
o‗zlashtirilmaydi) yoki artikulyar tomon noto‗g‗ri shakllanadi. Buning 
oqibatida nomuvofiq tovushlar hosil bo‗ladi. Artikulyatsion apparatning 
anatomik nuqsonlari bilan bog‗langan buzilishlar alohida guruhni tashkil 
etadi. Talaffuzning buzilishi psixolingvistik jihatdan yo fonemalarni 
ajratish va anglash operatsiyalarining shakllanmaganligi oqibati (ya‘ni, 
idrok etishdagi nuqsonlar) yoki saralash va ishlab chiqarish (shuningdek, 
unumlilik nuqsoni) vazifasini shakllanmaganligi, yohud tovushlarni 
ishlab chiqarish shartlarining buzilganligi deb qaraladi. Anatomik 
nuqsonlarda buzilishlar organik xususiyatga, ularning ishtirokisiz esa 
funksional xususiyatga ega bo‗ladi. Buzilishlar, odatda, bola nutqining 
rivojlanish jarayonida; periferik apparatning jihozlanish hollarida u har 
qanday yoshda paydo bo‗lishi mumkin. Tavsif qilingan nuqsonlar 
saylanma hisoblanadi va ularning har biri mustaqil notekislik maqomiga 
egadir. Ammo shundaylari ham uchraydiki, ularda tovushni bayon 
qilishning fonatsion turlanishlari murakkab mexanizmidagi bir necha 
bo‗g‗inlarning bir paytning o‗zida xastalashuvi kuzatiladi. Bundaylarga 
rinolaliya va dizartriya kiradi. 6.Rinolaliya – tovush tembri va 
talaffuzining nutq apparatidagi anatomik-fiziologik nuqsonlar bilan 

---

81 
bog‗liq holdagi buzilishdir. Ma‘nodoshlari: dimog‗ bilan gapirish 
(eskirgan), palatolaliya. Tovush tembrining patologik o‗zgarishida 
namoyon bo‗ladi. Bu holat chiqarilayotgan nafas oqimining barcha nutq 
so‗zlarini talaffuz qilish paytida burun bo‗shlig‗iga o‗tishi va unda aks-
sado berishi oqibatidir. Rinolaliya paytida bundan tashqari barcha nutq 
tovushlarining (dislaliya holatidagi kabi alohida tovushlarni emas), 
buzib talaffuz etilishi kuzatiladi. Bunday nuqsonda prosodik buzilishlar 
ham tez-tez uchrab turadi, rinolaliya paytidagi nutq kam tushunarsiz 
(noaniq), bir ohangli bo‗ladi. Bunday buzilishlar chet ellardagi qator 
ilmiy ishlarda ―palatolaliya‖ (lotincha palatum – tanglay) atamasi bilan 
ataladi. Qolgan barcha hollardagi tovushlarning turli lokalizatsiyalarning 
funksional yoki organik buzilishlari bilan bog‗liq noto‗kis talaffuzi 
bunday ishlarda rinolaliya deb ataladi. 7. Dizartriya – nutq talaffuzi 
tomonining nutq apparati innervatsiyasidagi yetishmovchilik bilan 
bog‗liq holdagi buzilishidir. Ma‘nodoshi: tili chuchuklik (eskirgan). 
Bunda fonatsion turlanishdagi bayonning murakkab mexanizmlari 
barcha bo‗g‗inlarning shakllanmagani kuzatiladi. Buning natijasida 
tovush nuqsonlari, prosodik va artikulyatsion-fonetik nuqsonlari paydo 
bo‗ladi. Tovushli nutqni ishlab chiqishning imkoni bo‗lmagan paytda 
paydo bo‗ladigan anartriya dizartriyaning og‗ir darajasi hisoblanadi. 
Yengil dizartriya paytida, qachonki nuqson ko‗proq artikulyar, fonetik 
buzilishlarda namoyon bo‗lganida, uning uncha bilinmaydigan shakli 
haqida so‗z yuritiladi. Bunday holatlarni dislaliyadan ajratish lozimdir. 
Dizartriya markaziy xarakterdagi organik buzilishlarning oqibati 
hisoblanadi. Markaziy asab tizimi buzilishini lokalizatsiyalashda 
dizartriyaning turli shakllari ajratib ko‗rsatiladi. Buzilishning og‗irligiga 
qarab esa, dizartriyaning paydo bo‗lish darajalari farq qilinadi.
Dizartriya ko‗pincha bosh miyaning erta falajlanishi natijasida paydo 
bo‗ladi, lekin u bola rivojlanishning har qanday bosqichda 
neyroinfeksiya va miyaning boshqa kasalliklari oqibatida paydo bo‗lishi 
ham 
mumkin. 
Bayon 
qilishning 
strukturali-simantik 
(ichki) 
turlanishidagi buzilishi ikki tur: alaliya va afaziya bilan ko‗rsatiladi. 
Alaliya – bosh miya qobig‗idagi nutq zonalarining bolaning ona 
qornidagi yoki ilk rivojlanish davrida organ shikastlanishi natijasida 

---

82 
nutqning yo‗q bo‗lishi yoki rivojlanmay qolishi. Ma‘nodoshlari: 
disfaziya, erta yoshda paydo bo‗ladigan bolalar afaziyasi, rivojlanish 
afaziyasi, gunglik (eskirgan). 
2. Afaziya – bosh miyaning muayyan joyi shikastlanishi bilan 
bog‗liq holda nutqning to‗liq yoki qisman yo‗qolishi. Ma‘nodoshlari: 
nutqning buzilishi, yo‗qolishi. 
Yozma nutqning buzilishi. Uning qaysi turi buzilganiga qarab ikki 
guruhga ajratiladi. Mahsuldor tur buzilganida yozuvning zaiflashuvi, 
retseptli yozma faoliyat buzilganida o‗qishning zaiflashuvi qayd 
qilinadi. 1.Disleksiya – o‗qish jarayonining qisman o‗ziga xos 
buzilishi. Harflarni idrok etish va tanishdagi qiyinchiliklarda; harflarni 
bo‗g‗inlarga qo‗shish va bo‗g‗inlardan so‗z tuzish borasidagi 
tutilishlarda (bu so‗z shakllarini noto‗g‗ri talqin qilishga olib keladi); 
agrammatizmda va o‗qiganlarini buzib tushunishda namoyon bo‗ladi. 2. 
Disgrafiya – yozish jarayonining qisman o‗ziga xos ravishda buzilishi. 
Harfning optik-fazoviy obrazining turg‗un emasligida, harflarning 
aralashib ketishi yoki tushib qolishida, so‗zning so‗z-bo‗g‗in tarkibini 
bayon qilish va gap qurilishida namoyon bo‗ladi. Shunday qilib, 
logopediyada nutq buzilishlarining 11 ta shakli ajratiladi, ulardan 9 tasi 
og‗zaki nutq natijasi va ishlab chiqarishning turli jarayonlardagi
buzilishlarini tashkil etadi. Qolgan 2 ta shakl esa yozma nutqning 
buzilish jarayoni bilan bog‗liq holda ajratiladigan buzilishlarni o‗z 
ichiga oladi. Og‗zaki nutqning buzilishlari orasida disfoniya (afoniya), 
taxilaliya, bradilaliya, duduqlanish, dislaliya, rinolaliya, dizartriya 
(anartriya), alaliya, afaziya ajratiladi; yozma nutqning buzilishlari 
orasida disleksiya (aleksiya) va disgrafiya (agrafiya) ajratiladi.
Nutq buzilishlarini tasniflashda psixologik-pedagogik tasnif ham 
alohida o‗rin tutadi. Psixologik-pedagogik tasnif tibbiy tasniflarni 
pedagogik jarayonda qo‗llanish nuqtayi nazaridan tanqidiy tahlil qilish 
natijasida vujudga keldi (bu uslub logopedik ta‘sir etish deyiladi). 
Bunday tahlil logopediyani nutqiy rivojlanishi buzilgan bolalarni 
o‗qitish va tarbiyalashga jalb etish bilan bog‗liq holda juda muhim 
bo‗ldi. Tadqiqotchilarning e‘tibori bolalar jamoasi (o‗quv guruhi, sinf) 

---

83 
bilan ishlash uchun zarur bo‗lgan logopedik ta‘sir etish metodlarini 
ishlab chiqishga yo‗naltirilgan edi. Buning uchun bolalardagi nutqning 
nome‘yoriy rivojlanishining turli shakllari nuqsonlardagi umumiy 
ko‗rinishi, ayniqsa, o‗qish jarayonida tuzatish uchun dolzarb 
hisoblanganlarini topish zarur edi. Bunday yondashuv buzilishlarni 
guruhlashda boshqacha tamoyilni talab qildi. Bu shunday tamoyilki, 
tibbiy tasniflash (umumiy xususiyga emas, xususiydan umumiyga 
bo‗lgan) uning asosiga quriladi. Bu uni lingvistik va ruhiy mezonlar 
asosida qurishga imkoniyat yaratadi. Ular orasida nutq tizimining 
tuzilish komponenti (tovush tomoni, grammatik tuzilishi, lug‗at zonasi), 
nutqning funksional jihatlari, nutqiy faoliyat turlarining (og‗zaki va 
yozma) o‗zaro aloqadorligi hisobga olinadi. Keltirilgan tasnifda nutq 
buzilishlari ikki guruhga bo‗linadi. Birinchi guruh – muomala 
vositalarining (nutqning fonetik va fonematik va umumiy rivojlanmay 
qolishi) buzilishi. 
1. Nutqning fonetik va fonematik rivojlanmay qolishi – bolalarda 
ona tilini talaffuz qilish tizimi shakllanish jarayonlarining fonemalarini 
idrok etish va talaffuzdagi nuqsonlar oqibatida turlicha nutq 
zaiflashuvlari bilan bog‗liq ravishda buzilishlaridir. 
2. Nutqning to‗liq rivojlanmay qolishi – turli xil murakkab nutqiy 
kamchilikdir, bunda nutq tizimining tovush chiqarish va ma‘noli 
tomonlariga taalluqli barcha komponentlarining shakllanish jarayoni 
buzilgan bo‗ladi.
Umumiy 
alomatlari 
sifatida 
quyidagilar 
qayd 
qilinadi: 
nutq 
rivojlanishining kech boshlanishi, lug‗at boyligining kamligi, 
agrammatizm, talaffuzdagi nuqsonlar, fonemalar tuzilishdagi nuqsonlar. 
Nutqning bunday rivojlanmay qolishi turli darajalarda aks etishi 
mumkin: nutqning yo‗qolishi yoki uning noaniq bog‗lanishsiz holatidan 
mukammal holatigacha, lekin fonetik va leksik-grammatik rivojlanmay 
qolish elementlari bo‗ladi. Bolada nutq vositalarining shakllanganlik 
darajasiga qarab to‗liq rivojlanmay qolish uch darajaga bo‗linadi. 
Ikkinchi guruh – muomala vositalarini qo‗llashdagi buzilish (unga 
duduqlanish ham kiradi), bu muomala vositalarining to‗g‗ri shakllangan 
holatidagi nutqning kommunikativ funksiyalarini buzilishi deb qaraladi. 

---

84 
Bir necha xil (kombinatsiyalangan) nuqson ham bo‗lishi mumkin, bunda 
duduqlanish nutqning umumiy rivojlanmay qolishi bilan qo‗shilib 
ketadi. Yuqoridagi tasnifda yozish va o‗qishning alohida nutq buzilishi 
sifatida ajratilmaydi. Bular nutqning fonematik-fonetik va to‗liq 
rivojlanmay qolish tarkibida, ularning asosiy belgilaridan birini tashkil 
etuvchi fonematik va morfologik umumlashuvining shakllanmagani 
bilan bog‗liq ravishdagi sistemali va kechiktirilgan oqibati sifatida 
ko‗rib chiqiladi. Tasniflashda sistemali yondashuv tamoyiliga izchil 
tayanish aks etadi, uning asosida ikkita o‗zaro bog‗lanish hisobga 
olinadi: nutqiy faoliyat sistemadagi buzilishlarning o‗zaro bog‗lanishlari 
va bolaning bir ko‗rinishdagi ruhiy jarayoni hamda boshqa ruhiy 
tomonlaridagi buzilishlarning o‗zaro aloqadorligi, ularning rivojlanishi 
nutq bilan uzviy bog‗langandir. 
Yuqorida bayon qilingan tasnif logopediya nazariyasining hozirgi 
ahvolini o‗zida aks ettiradi. Ular o‗rtasida qarama-qarshiliklar yo‗q, ular 
bir-birini to‗ldiradi. Zero, logopediyaning vazifasi – nutq buzilishlarini 
tartibga solishni takomillashtirishdir. 
 
Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 
1. Logopediya so‗zini izohlab bering. 
2. Logopediyani fan sifatida ta‘riflab bering. 
3. Logopediyaning predmeti, obyekti va ahamiyatini sharhlang. 
4. Logopediya fanining maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 
5. Logopediya qaysi fanlar bilan bog‗langan?