O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

6. Tibbiy-pedagogik tasniflashda ajratiladigan nutq buzilishlarining 
qanday turlarini bilasiz?
 
11-mavzu:Tilshunoslikning nevrologiya bilan munosabati. 
Neyrolingvistika 
Reja: 
1.Tilshunoslikning nevrologiya bilan munosabati. Neyrolingvistika. 
2.Afaziya va uning turlari. 

---

85 
Tayanch so‘z va iboralar: nevrologiya, neyrolingvistika, afaziya,
motor afaziya, sensor afaziya, amnestik afaziya, akustik-mnestik 
afaziya.
1.Tilshunoslikning 
nevrologiya 
bilan 
munosabati. 
Neyrolingvistika. Tilshunoslik tibbiyotning nevrologiya bo‗limi bilan 
ham uzviy aloqada. So‗nggi davrlarda psixologiya, nevrologiya va 
tilshunoslik fanlarining 
oralig‗ida neyrolingvistika nomi bilan 
yuritiluvchi yangi fan tarmog‗i vujudga keldi. 
Neyrolingvistika (grek tilidan νεϋνον – nerv, lingua – til) – bu 
psixologiya fanining tarmog‗i bo‗lib, nutqiy faoliyatning miyadagi 
mexanizmlarini o‗rganuvchi va miyaga mahalliy shikast yetishida nutqiy 
jarayonlarda 
sodir 
bo‗ladigan 
o‗zgarishlarni 
o‗rganadi. 
Neyrolingvistikaning 
fan 
sifatida 
shakllanishi 
bir 
tarafdan 
neyropsixologiyaning, 
boshqa 
tarafdan 
esa 
lingvistika 
va 
psixolingvistikaning 
rivojlanishi 
bilan 
bog‗liq. 
Zamonaviy 
neyropsixologiya tasavvurlariga mos ravishda neyrolingvistika nutqni 
tizimli funksiya, afaziyani esa birlamchi defekt va birlamchi defekt 
ta‘siri natijasida yuzaga keluvchi ikkilamchi buzilishlar, shuningdek 
miyaning buzilgan funksiyalarini qayta tiklashga qaratilgan ish faoliyati 
natijasida paydo bo‗luvchi tizimli buzilish sifatida o‗rganadi. Miyaning 
shikastlanishida tilga oid o‗zini tutish faoliyatining buzilishi bo‗yicha 
olib borilgan tasodifiy kuzatuvlar o‗rta asr davridanoq ma‘lum, biroq 
ularni tizimli ravishda o‗rganish XIX asrning 2-yarmidan boshlangan. 
Neyrolingvistikaning vujudga kelishi va rivojlanishining asosiy 
bosqichlari neyropsixolog va mamlakatimiz neyrolingvistikasi asoschisi, 
nutqiy 
buzilishlarni 
tizimli 
tahlil 
qilishni 
lingvistika 
va 
psixolingvistikaning nazariy tushunchalari bilan umumlashtirgan 
Aleksandr Romanovich Luriya tadqiqotlari bilan bog‗liq.
55
Bu soha haqidagi dastlabki ma‘ruza vrach Mark Daksga tegishli bo‗lib, 
u 1836-yilda Fransiyaning Monpele shahrida bo‗lib o‗tgan tibbiyot 
jamiyati majlisida miya shikastlanishi natijasida nutqini yoqotganlarni 
55
Лурия А.Р. Основные проблемы нейролингвистики. – М., 1975. 

---

86 
tekshirishga bag‗ishlangan ilmiy ma‘ruza bilan qatnashadi. Mark Daks 
birinchi bo‗lib nutqning yo‗qolishi va miyaning shikastlangan tarafi 
o‗rtasida bog‗liqlik mavjud, degan fikrni aytadi. Bu esa o‗z navbatida 
unga nutqiy funksiyalar miyaning chap yarim sharida shakllanishi 
haqidagi fikrni aytish imkonini berdi. Garchi keyinchalik ma‘ruza matni 
chop etilgan bo‗lsa-da, ilmiy jamiyat Mark Daks tadqiqotlariga jiddiy 
ahamiyat bermaydilar. Shunga qaramay, afaziologiyani paydo bo‗lishini 
an‘anaviy ravishda faqatgina ikki nafar kasalni patologoanatomik 
jihatdan o‗rganish natijasida nutq markazini, ya‘ni Brok markazini 
tasodifan aniqlagan fransuz jarrohi va antropologi Polem Broka nomi 
bilan bog‗laydilar. Yorib ko‗rish natijasida, har ikki kasalda ham bosh 
miyaning chap yarim sharining aynan bir xil sohalari shikastlanganligi 
ma‘lum bo‗ladi va aynan shu narsa Polem Brokaga avvalgi tadqiqotlar 
natijasiga tayangan holda nutqiy markazni lokallashtirish sohasida 
xulosalar chiqarish imkonini beradi. Ushbu nutq markazi shikastlanishi 
bilan bog‗liq bo‗lgan afaziyani Broka afaziyasi deb nomlay boshladilar. 
Nemis psixonevropatologi Karl Vernike ham bundan kam bo‗lmagan 
kashfiyot qiladi. 1873-yilda Vernike insultni boshidan o‗tkazgan kasalni 
o‗rgangan. Bir tarafdan bu odam gapira olgan, biroq u patologik 
ravishda gaplashgan. Uning eshitish qobiliyati shikastlanmagan, boshqa 
tarafdan esa u og‗zaki va yozma nutqni qiyinchilik bilan anglagan. 
Uning vafotidan so‗ng yorib ko‗rish jarayonida Vernike bemor miyasi 
chap yarim sharining orqa yuqori qismi va chakka qismida 
shikastlanishni ko‗radi. U miyaning eshitish sohasiga yaqin bo‗lgan 
qismi nutqni tushunishda ishtirok etadi, degan xulosaga keladi. Shunday 
qilib, Karl Vernike 1874-yilda o‗zining sensorli afaziyani yoki uning 
o‗zi nomlaganidek, boshqaruv afaziyasini birinchi marotaba ta‘riflab 
bergan 72 betli ―Afazik simptomlar kompleksi‖ asarini chop etadi. O‗z 
kitobida Vernike miyaning turli qismlaridagi psixik buzilishlar bilan 
bog‗liq bo‗lgan turli afaziyalarni o‗zaro bog‗lashga harakat qilgan. 
Keyinchalik esa u Broka va Vernike qismlarini bog‗lovchi yoysimon 
asab tolalarining shikastlanishi ham motorli yoki sensorli afaziyaga olib 
kelishini kashf qildi. Hozirgi kunda neyrolingvistik tadqiqotlarning 
Rossiyada shakllangan ikki turdagi an‘analari haqida gapirish mumkin. 

---

87 
Birinchisi A.R.Luriya Moskva neyrolingvistika maktabi, ikkinchisi 
Balonov Deglin Sankt-Peterburg lingvistika maktabidir. Bu ikki 
maktabning nazariy masalalar bo‗yicha olib borgan tadqiqotlarida turli 
qarashlar yuzaga kelgan. Moskva maktabi neyrolingvistlari asarlarida 
nutqiy faoliyatda miya o‗ng yarim sharining faoliyati nazardan chetda 
qoldirilishi yoki e‘tiborga olinmaslik holatlari namoyon bo‗ladi, 
Peterburg 
maktabi 
vakillari 
tadqiqotlarida 
esa 
turli 
nutq 
mexanizmlarining bosh miyaning ham o‗ng, ham chap yarim sharlarida 
taqsimlanganligi haqidagi fikrlar qat‘iyat va ketma-ketlikda keltiriladi.
Xullas, yuqoridagi fikrlardan anglashiladiki, turlari ko‗p bo‗lgan 
fonologik, grammatik, leksik va semantik buzilishlarni qamrab oladigan 
afaziyalar neyrolingvistik tadqiqotlarning predmeti bo‗lib ishtirok etadi.