O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta„lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Areal lingvistika. Areal lotincha agea – ―maydon‖, ―kenglik‖ 
so‗zidan olingan. Areal lingvistika tilshunoslikning bir bo‗limi bo‗lib, 
lingvistik hodisalarning muayyan kenglikda tarqalishini va tillararo 
(dialektlararo) munosabatni lingvistik geografiya metodlari asosida 
o‗rganadi. Areal linvgistikaning asosiy vazifasi til xususiyatlarining 
hududiy bo‗linishini tavsiflash va izogolossalarni talqin qilishdan 
iboratdir. Natijada dialektlar, tillar va areal jamoalar (til ittifoqlari) 
o‗rtasida o‗zaro ta‘sir maydonlari (areallari) aniqlanadi. Areal lingvistika 
atamasi tilshunoslikka M.J.Bartoli va J.Viddassi tomonidan 1943- yili 
olib kirildi. Uning asosiy tamoyillari 1925-yiliyoq M.Bartoli tomonidan 
olg‗a surilgan. 
Izofon – fonetik izoglossalardir.
Izoleks – leksik izoglossalardir.
Bog‗liq izoglossa – bir genetik umumiylikka ega bo‗lgan tillarda 
rivojlanadi va ularni tiklash uchun qiyosiy-genetik tadqiqotlar usulidan 
foydalaniladi. 
Konvertgent izoglossalar – uzoq davrlar bir hududda yaqin 
aloqada bo‗lish natijasida areal umumiylikning vujudga kelishi asosida 
hosil bo‗ladi. Bunday izoglossalar tipologik tahlil usullari asosida 
aniqlanadi. 

---

155 
 “Tilshunoslik va tabiiy fanlar” fanidan oraliq va yakuniy nazorat 
savollari
1. ―Tilshunoslik va tabiiy fanlar‖ fanining o‗rganish obyekti, 
maqsadi
2.Tilshunoslikning fanlar sistemasidagi o‗rni ( Fan va uning 
paydo bo‗lishi. Fan tushunchasi. Fanlar sistemasi)
3. Sotsiolingvistika va uning asosiy muammolari (til, jamiyat, 
sotsium). 
4.Tilshunoslikning boshqa fanlar bilan aloqasi (tarix, adabiyot, 
madaniyatshunoslik). 
5.Valentlik nazariyasi va tilshunoslik.Verbosentrik nazariya ( 
tilshunoslikda valentlik atamasining tarqalishi). 
6.Yadro-periferiya munosabatlari (so‗z turkumlari doirasidagi 
yadro-periferiya munosabatlari) 
7.Tilshunoslik va pragmatika. Til birliklarining pragmatik tomoni. 
Pragmalingvistika.
8.Lingvistik geografiya va unung o‗rganish obyekti (geografiya, 
tilshunoslik, dialektolodiya, til landshafti, lingvistik atlas, mos hodisalar, 
izoglassa). 
9.Tilshunoslikning 
nevralogiya 
bilan 
munosabati. 
Neyrolingvistika(nutg buzilishi, afaziya va uning turlari, miya faoliyati, 
nutq falaji). 
10.Afaziya va uning turlari.
11.O‗zbek 
tilini 
lingvokulturologik 
aspektda 
o‗rganish 
muammolari 
(O‗zbek 
tilshunosligida 
yaratilgan 
tadqiqotlar, 
monografiyalar, maqolalar). 

---

156 
12.Tilshunoslikning psixologiya bilan munosabati. Psixolingvistika 
( psixologik yo‗nalish vakillari, til taraqqiyotida psixologik omillar 
o‗rni, tilning psixologik tomoni, psixologiyaning til tomoni). 
13.O‗zbek tilini psixoloingvistik aspektda o‗rganish muammolari 
(O‗zbek tilshunosligida yaratilgan tadqiqotlar, monografiyalar, 
maqolalar). 
14.Tilshunoslik va pragmatika. Til birliklarining pragmatik 
tomoni. Pragmalingvistika.
15.Matematik lingvistika oldida turuvchi eng muhim masalalar ( 
aksiomatik nazariya, matematik model, formal grammatika) 
16.Kompyuter lingvistikasi va uning oldida turgan masalalar.
17.Tilshunoslik va biologiya. Tilshunoslik va fiziologiya. 
18.Tilning ontologik tabiati ( Tilga sistema sifatida yondashish, 
umumiylik, xususiylik). 
19.Logopediya fani va uning vazifalari (nutq tovushlari, 
duduqlanish). 
20.Tilshunoslik va tabiiy fanlar (Tilshunoslik va biologiya. 
Tilshunoslik va kimyo. Tilshunoslik va fizika) 
21.Tilshunoslik va kibernetika. Avtomatik tarjima. Avtomatik 
tahrir.
22.Nutq tovushlarining akustik aspekti ( tovush balandligi, tovush 
kuchi, tovush cho‗ziqligi, tovush tembri). 
23.Tilshunoslik va kimyo. Modda tarkibini doimiyligi qonuni va 
tilshunoslik.  
24.Nutq tovushlarining akustik aspekti ( tovush balandligi, tovush 
kuchi, tovush cho‗ziqligi, tovush tembri). 

---

157 
25.O‗zbek tilshunosligida maydon nazariyasining o‗rganilishi 
(O‗zbek tilshunosligida yaratilgan tadqiqotlar, monografiyalar, 
maqolalar). 
26.Logopediya fani va uning vazifalari (nutq tovushlari, 
duduqlanish, nutq nuqsonlari va ularning turlari). 
27.Valentlik nazariyasi va tilshunoslik (Semantik, mantiqiy va 
sintaktik valentlik).
28.Tilshunoslikning matematika bilan munosabati. Matematika va 
kompyuter lingvistikasi.
29.D.I.Mendeliyevning elementlar davriy sistemasi va tilshunoslik. 
(fonologik sistema, leksik-semantik guruhlarga bo‗lish). 
30.Lingvistik geografiya va unung o‗rganish obyekti (geografiya, 
tilshunoslik, dialektolodiya, til landshafti, lingvistik atlas, mos hodisalar, 
izoglassa). 
31.O‗zbek tilshunosligida valentlik nazariyasining o‗rganilishi 
(O‗zbek tilshunosligida yaratilgan tadqiqotlar, monografiyalar, 
maqolalar). 
32.Valentlik nazariyasi va tilshunoslik. Verbosentrik nazariya ( 
tilshunoslikda valentlik atamasining tarqalishi). 
33. Matematik lingvistika oldida turuvchi eng muhim masalalar ( 
aksiomatik nazariya, matematik model, formal grammatika). 
34. Yadro-periferiya munosabatlari (so‗z turkumlari doirasidagi 
yadro-periferiya munosabatlari). 
35. Semiotika. Lingvosemiotika (tashqi belgi, ichki belgi, lisoniy 
va nolisoniy belgilar). 
36.Belgi va uning turlari (tabiiy va sun‘iy; sanam belgilar, indeks, 
simvol belgilar). 
38.Lingvistik belgilarning boshqa belgilardan farqli jihatlari. 

---

158 
39.Tilshunoslikning etnografiya bilan munosabati. Etnolingvistika 
(milliy tillar, urf-odatlar). 
40.Lingvopoetika tilshunoslikning badiiy nutqni o‗rganuvchi 
sohasi. (Tilshunoslik va adabiyot. Badiiy matn estetik ta‘sirini 
oshirishda til birliklarining xizmati). 
41. Til birliklarini tushuntirishda psixologik yo‗nalish 
vakillarining fikrlari (psixologik atamalar orqali nutqiy jarayonlarni 
tushuntirish). 
42. Lingvistik geografiya va unung o‗rganish obyekti (areal 
tilshunoslik, til landshafti, mos hodisalar, dialektlar). 
43.Valentlik nazariyasi va tilshunoslik.Verbosentrik nazariya( 
tilshunoslikda valentlik atamasining tarqalishi). 
44. Atom-molekulyar ta‘limotning tilshunoslikka ta‘siri 
(sinxroniya, diaxroniya). 
45.Kant falsafiy qarashlarining tilshunoslik faniga ta‘siri. 
46.Areal lingvistika fanining asosiy vazifasi (Areal lingvistika 
fanining shakllanishi, areal lingvistika atamasining fanga kiritilishi va 
hk). 
48. 
Nisbiylik 
nazariyasi 
va 
tilshunoslik 
(fonetikada,
leksikologiyada, sintaksisda ehtimollar nazariyasi, ―Markov jarayoni‖). 
49.Cnastotali lug‗atlar va ularning turlari (I.A.Kissen, S.Rizayev, 
R.Qo‗ng‗urov va S.Karimov, S.Muhamedov, D.O‗rinboyeva va 
boshqalar).
50.Tilshunoslik va kibernetika.( Axborot va signal tushunchalari. 
Kod tushunchasi va hk.)