O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universisteti

1
 М
ў
минова З. Ёнаётган аёл. –Т.: Ёзувчи, 1992. 89-бет. 

---

49 
makondan, uydan) hech nima topolmay, hayron holatda uni tark 
etayotganligi hayajonli va ta‘sirchan tarzda tasvirlangan. Bu 
ostonadan bosh olib ketgan, olislagan «iz» qoldirgan «og‗ir 
savol» ham hanuz javobsiz... Yolg‗izlikda umr kechirgan «lirik 
qahramon»ning 
xazonrezgi pallasidagi umr daraxtining 
qovjiragan xazonlarini yuziga bosib, o‗z gunohlarining ma‘no 
mohiyatini tushungan holati quyidagicha tasvirlanadi:
«Ostonamda 
men 
qilgan 
gunoh 
- 
Yolvorishni 
bilmaganligim» - deydi. Xo‗sh, yalinib-yolvorish nimaligini 
bilmagan lirik qahramonning «gunohi» nimada? Axir yetuk 
shaxslar hamisha mag‗rur bo‗lishgan, yolvorish binobarin, bosh 
eguvchanlik ular uchun yot xususiyat bo‗lgan. Bobur Mirzo, 
Mirzo Ulug‗bek shaxsiyatiga xos yetuklik alomatlari ham ayni 
shu jihatdan izohlanadi-ku? 
Gap shundaki, she‘rda shoira kibrga berilish, «man-manlik» 
natijasida 
o‗zi 
va 
o‗zgalar 
dardidan, 
tuyg‗ularidan, 
samimiyatdan yiroqlashgan inson qismatini lakonistik syujet 
yaratish orqali ta‘sirchan manzaralarda tasvirlamoqda. «Ostona» 
- makon ma‘nosida xilma-xil ma‘nolarni ifoda qilgan. Ostona – 
uy, xonadon ostonasi ma‘nosida; Ostona - (umrning so‗nggi 
pallasi ma‘nosida) – bu o‗tkinchi dunyoning oxiri, haqiqiy 
dunyoga o‗tish ostonasi ma‘nosida; ostona - (ko‗ngil ostonasi 
nazarda tutilgan) qahramonning bo‗m-bo‗sh ko‗nglining 
ostonasi ma‘nosida; Ostonam – men muqaddas deb bilgan 
e‘tiqod va aqidalar manzili, ostonasi ma‘nosida. Lirik qahramon 
o‗zini «buyuk» deb hisoblagan shu bois «buyuklar» hech kimga 
bosh egmaydi, hech qachon yalinmaydi va yolvormaydi, – 
degan aqidaga ishonib yashagan.
Ammo, «buyuklik» va «yagonalik» faqat Ollohga xos 
sifatki, 
bandasining 
gunohi 
buni 
chuqur 
anglab 

---

50 
yetmaganligidadir. Mazkur badiiy-falsafiy umumlashmalarni 
shoira «ostona» so‗zining serqatlam ma‘no tovlanishlarini 
badiiy ifoda vositalariga mohirona «payvandlash» orqali badiiy 
kashf etgan.
Z.Mo‗minova lirikasida «oq ilon», «yomon tush», kabi xalq 
og‗zaki ijodiga xos ramzlar; «tushlarning oqishi», «aqlu xush 
oqig‗i» kabi mubolag‗ali tasvirlar, poetik ko‗chimlar, jarangli 
iboralar, tasviriy vositalardan o‗z o‗rnida foydalanish san‘ati 
namunalarini ko‗plab uchratamiz. Bu xususiyatlar shoira 
she‘rlaridan 
anglashiluvchi 
poetik 
tafakkur 
tarzining 
serohangliligi, ma‘no tovlanishlari, obrazlilik va poetik nutq 
imkoniyatlaridan unumli foydalanish natijasi ekanligi aniq. Bu 
hozirgi o‗zbek she‘riyatiga xos estetik tamoyildir.
Hozirgi o‗zbek she‘riyatida A.Oripov, X.Xudoyberdiyeva, 
Usmon Azim, Z.Mo‗minova, Rauf Parfi, Qutlibeka, Sirojiddin 
Sayyid, A.Qutbiddin, Faxriyor kabi shoir va shoiralar ijodida 
poetik nutq shakllaridan unumli foydalanib, o‗z ichki dunyosini 
o‗z tili – «men» orqali batafsil va Hayajonli tarzda ochib berish 
tendensiyasi ko‗zga tashlanayotir. Bunday monolog she‘rlarda 
har bir ijodkorning inson, olam, jamiyat, imon-e‘tiqod 
borasidagi o‗ziga xos qarashlari badiiy aksini topgan. Mana bir 
misol: 
Dunyo kambag‗alni kamsitib, g‗ajib 
Tag‗in boyitarkan boyroqlarini. 
Ruhim olib qo‗yar boshimdan tojni 
Ruhim ko‗taradi bayroqlarini! 
Qaydaki yetimni yetim tishlaydi, 
Dunyo qantarmasa kaj itlarini. 
Ruhim yuragimga qattiq mushtlaydi, 

---

51 
Ruhim kiya boshlar sovutlarini
1
. 
Shoira 
bunday 
murojaat 
monolog 
orqali 
dunyoda 
adolatsizlik hukm surar ekan, «men» qalbim da‘vatiga ko‗ra 
kurashga 
otlanaveraman, 
- 
degan 
salmoqli 
badiiy 
umumlashmani ifoda etmoqda. Shoir Usmon Azimov esa qator 
she‘rlarida tasviriy monolog vositasida o‗z ruhiyatini taftish 
etib, o‗z dunyosidagi iztiroblar mohiyatini ta‘sirchan manzaralar 
tasviri orqali tasvirlash tendensiyasini namoyon etmoqda. Mana 
bir misol: 
Qo‗llarimni qiydi zanjir. Ezg‗iladi boshimni – 
Tog‗day qullik yerga egdi - bo‗ynimdan torta-torta 
Men haq bildim bu dunyoning katta-kichik toshini, 
Men toshlarga yuzim tutdim yoshimni arta-arta. 
Bo‗g‗izlarim achishdi. Ha, o‗pkalarim achishdi. 
O‗pkam to‗ldi odamlarning «Oh»lari to‗la tunga. 
«Havo» dedim, - tomog‗imga qaro qurum yopishdi, 
Necha yilki, men havosiz yashayapman butunlay. 
Sovuq qotdim. Izg‗irinda chirsilladi so‗nganim, 
Tomirlarim – ayozlarda muzlagan qiyoq hanuz. 
Olov so‗rab, gulxanlarni bo‗zlab kezdi yuragim, 
Yong‗inlardan yonib chiqib, quchoqladi meni muz. 
Men – suvsadim. Men - qahradim. Men – xas bo‗ldim. 
Quridim... 
 
Lirik qahramonning erksizlikdagi iztirobli holati, erk suviga
tashna daraxt kabi qaqrab qurishi nihoyatda ta‘sirchan 
o‗xshatishlar, jonlantirish, mubolag‗a kabi tasviriy vositalar, o‗z 
holatini sharhlash usuli orqali ifodalangan. «Men»ning fojiasi 
erksizligi - «tog‗day qullik» ayni chog‗da tosh yuraklarga yuz 
tutib, dunyoning «katta-kichik toshlarini» haq deb bilganida, 
1
Худойбердиева Ҳ. Сайланма. –Т.: Шарқ. 2000. 440-бет.
 

---

52 
ularga ishonch ko‗zi bilan qarab, «toshlarga yuz burganida». Bu 
o‗rinda shoir umumlashma obraz «toshlar» vositasida qalbi ezgu 
tilak va istaklardan yiroq, hissiz, diydasi «tosh» odamlarni 
nazarda tutayotir. Bunday odamlar El dardiga dardkash-u, 
tilaklariga tilakdosh bo‗la olmasligini kech anglagan lirik 
qahramon odamlarning «oh»lari to‗la tunda elu-yurt
iztiroblariga
 
hamohang alamli ko‗z yoshlarini to‗kmoqda... 
So‗z san‘atining janrlarida rang bilan bog‗liq ramziy 
obrazlar ko‗plab uchraydi. Xalq og‗zaki ijodi namunalaridan 
tortib Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Mahmud 
Qoshg‗ariy, Axmad Yassaviy asarlarida ham lavhalar, tabiat 
tasvirlari, ilgari surilgan falsafiy, ahloqiy-didaktik fikrlar rang 
ramzlari orqali berilganligi ma‘lum. Ayniqsa, Alisher Navoiy 
ijodida majoziy ranglar timsollarga ko‗chirilib komillik 
bosqichlarini zabt etayotgan inson dunyosini tasvirlashga xizmat 
qilganki, ana shu xususiyatlar Mustaqillik davri o‗zbek 
she‘riyatida o‗zgacha tovlanishlar va ma‘nolar kasb etmoqda. 
Olamni va undagi turfa holatlar, hayot murakkabliklarini 
qalbida kechirayotgan inson dunyosi ham kamalakrang. Butun 
hayot zalvorini o‗z tafakkuriga sig‗dirishga urinayotgan 
zamondoshimizning kechinmalari, o‗y-hayollari ham chegara 
bilmas darajada rang-barang. Ana shu olam va inson 
dunyosidagi mushtaraklikni badiiy so‗z poetik ranglar orqali 
ifodalash imkonini beradiki, bunday ramziylashtirish shoirga 
qisqa 
ohanglar 
va 
sanoqli 
ranglarda 
inson 
timsolini 
jonlantirishga qodir mo‗yqalam tutqazadi. xalq shoiri Abdulla 
Oripovning «Bilol xabash» she‘rida qora rang obrazning 
ruhiyatini yoritib turgan e‘tiqod nuriga uyg‗unlashib oqlikka 
ko‗milsa, Shavkat Rahmon, Azim Suyun, Usmon Azim 
she‘rlarida uchrovchi oq rang beg‗uborlik, samimiylik, 

---

53 
yorug‗lik, 
ezgulik 
ma‘nolarini 
ifoda 
etadi. 
Halima 
Xudoyberdiyeva she‘rlarida oq rang bilan yondosh sariq va qizil 
ranglar uchraydi. Shoira judolik, ayriliq, tushkunlik, aldanish 
holatlarini sariq ranglar vositasida jonlantirsa, qizil rang orqali 
yovuzlik, fojiaviylik, zo‗ravonlik, istibdod ramzlarini yaratgan. 
Inson qadri bukilgan, erki toptalgan mustamlakachilik davrida
hatto nafas ham qizil, kishan ham qizil, tikan ham qizil. Shoirlar 
favqulodda yaratilgan ifodalar orqali ramziy obrazlarni kitobxon 
ko‗z o‗ngida jonlantirishga erishib, poetik g‗oyani to‗laqonli 
anglatishga muvaffaq bo‗layotirlarki, bu xususiyat hozirgi 
o‗zbek she‘riyatiga xos tendensiya sifatida tadqiq etilishi lozim. 
Poklik, nurday bokiralik, illatlardan forig‗lik, imon-e‘tiqodlilik 
Eshqobil Shukurning «Yashil o‗lim» she‘rida asosiy badiiy 
unsur-ramziy obraz orqali ifoda etilgan. Bu xususiyatlar o‗zbek 
she‘riyatida rang ramzlar vositasida inson dunyosini, olam 
xossalarini o‗ziga xos tarzda anglash va tasvirlash usuli yuzaga 
kelganligini ko‗rsatadi. 
Bir qator o‗zbek shoirlari qatorida iste‘dodli shoir Bahrom 
Ro‗zimuhammad ijodida ham ranglarning ramziy qo‗llanish 
usili o‗ziga xos poetik timsollar yaratishga xizmat qilganligini 
kuzatish mumkin. 
Inson tabiatga talpinib yashaydi. Uning bag‗rida o‗zini 
qushday yengil, dardlaridan forig‗ his etadi. Tabiat 
go‗zalliklariga boqib bahra oladi va o‗zini uning bir bo‗lagi deb 
biladi. Ammo ona tabiatni asrash insoniyatni kulfatlardan asrash 
ekanini hamisha ham yodda saqlamaydi.
Vaqtiki yer tars yorilganida 
Havoda uchib millionlab yer bo‗laklari 
Mumdek erib bitsa 
Tutunga aylansa yer 

---

54 
Vaqtiki sirg‗alsa yulduzlar
Uch quyosh charx ursa ko‗kda
Va uch quyoshga juft bo‗lsa uch oy 
Tun va kunduz qorishsa bir – biriga 
Vaqtiki borliq o‗z ma‘nosini yo‗qotsa butkul... 
 
Tasavvur qiling, sarhadsiz falak bo‗m-bo‗sh bo‗lib qolsa, 
tutunga aylansa yer? Shoir beparvolik, bemaqsad yashash, 
gunohlardan yuraklar ezilmas darajaga kelsa, insonlar borliqni 
talon-taroj qilib bo‗lishsa, tugatishsa, hatto, yanchib bir-
birovlarin, hayhot, bu holga chidash berolmay, yer tars yorilsa, 
mumday erib bitsa borliq!- deya xitob qilmoqda.
Yorug‗lik o‗rnini zulmat-u qorong‗ulik egallasa, borliq 
ham o‗z ma‘nosini butkul yo‗qotsa, demak kurramiz ham 
koinotda chilparchin bo‗ladi! Shoir ana shu falokatni ko‗z 
oldimizda quyuq qora ranglar orqali jonlantiradi, insonlar 
qalbining rangsizligi, bo‗shliqqa aylanib qolganligi olamning 
bo‗m-bo‗shligi bilan uyg‗un tasvirlanadi. 
Ana o‗rik guli 
xo‗rozqandga o‗xshab muzladi 
yashillik sovqotib turibdi 
dir-dir 
sochingizni o‗ynaydi shamol 
shundan boshqa ishi yo‗q kabi
jiddiy... 
 
Go‗zallikning muzlashi, yashillikning dir-dir sovqatib 
turishi 
ezgulikning 
omonatligidan 
darak 
bermaydimi? 
Farzandlarimiz qalbida nish urishi kerak bo‗lgan insoniy sifatlar, 
latif xulklar kurtak yozayotgan daraxt yaproqlari kabi sovqotib 
tursa, bu umrimizning, borlig‗imizning omonatligidan, 
hayotning g‗animatligidan darak berishi, tabiiydir.

---

55 
Demak, o‗zbek she‘riyatida rang bilan bog‗liq ramziy 
obrazlarni shartli ravishda quyidagicha turkumlash mumkin: 
1.Insoniy sevgi-muhabbat mavzuidagi ramzlar. 
2.Insoniy fazilatlarni ulug‗lashga, mehr-oqibat, ezgulikni 
qadrlashga undash mavzuidagi ramzlar. 
3.Ijtimoiy – siyosiy mavzudagi ramzlar. 
Bulardan tashqari, hozirgi o‗zbek she‘riyatida «rang-ramz», 
«rang-obraz», «ibora-obraz», maqollar, hikmatli so‗zlar orqali 
ramzlar yaratish xususiyatlari ko‗zga tashlanmoqda. Bu 
xususiyat inson bilan tabiatning aloqadorligi, ayni paytda, 
ruhiyatimizning ona tabiatga uyg‗unligi hosilasidir. Ranglarni 
ramzlashtirish hozirgi o‗zbek adabiyotida o‗ziga xos an‘ana 
tarzida davom etmoqda, badiiy-estetik tamoyil sifatida 
yashamoqda. 
Hozirgi adabiy jarayon xususiyatlarini tadqiq etgan o‗zbek 
adabiyotshunoslari va tanqidchilari mustaqillik yillarida yuz 
bergan muhim jihatni ta‘kidlab, badiiy ijodga yangicha 
munosabatning qaror topayotganligi; ijodkorga yaratuvchi 
shaxs, san‘atkor sifatida qaralib, badiiy asarlarga birinchi galda 
badiiyat talablari nuqtai-nazaridan baho berishga harakat 
qilinayotgani, «g‗oyaviylik»ni emas, ijodkorning badiiy tafakkur 
tarzini o‗rganish yetakchi tamoyilga aylanayotganini ijobiy 
hodisa sifatida ta‘kidlayotganliklari quvonarli holdir.
1
Ijodkor badiiy tafakkuri Olloh in‘om etgan ilohiy mo‗jiza-
iste‘dod nuriga yo‗g‗rilgan bo‗lsa, qanchadan-qancha milliy 
boyliklarni bunyod etadi. Bu haqda so‗z yuritgan I. G‗afurov: 
«Iste‘dod - milliy boylik. U necha yuzlab, minglab boyliklarni 
bunyod etadi dunyoga beradi», - deganida tamomila haq edi. 
Aynan ijodkor badiiy tafakkurining ilohiy va dunyoviy 
1
Қаранг: У.Норматов. Умидбахш тамойиллар. –Т.: Маънавият. 2000. 
Ҳ.Худойберганов. Меҳру муҳаббат йўлларида. –Т.: Ёзувчи. 2003.
 

---

56 
mazmunlari uyg‗unligidan yuzaga keluvchi o‗ziga xos uslubda 
ham shu ikki jihat ko‗zga tashlanadi: iste‘dod – mahoratni 
yuzaga chiqaruvchi omil bo‗lsa, uslub-ijodkor tafakkurining 
badiiy til orqali dunyoviy ma‘no va mazmun kasb etishidir. 
Demak ijodkor shaxsida ana shu ikki jihat uyg‗unlashib, 
o‗ziga xos uslubning namoyon bo‗lishida asos vazifasini 
o‗taydi. Ayni chog‗da, ijodkor uslubi va badiiy mahorati 
vositasida 
inson 
dunyosining 
sirli, 
sehrli 
qatlamlari, 
tuyg‗ularining shiddati, his-hayajonlarinig ma‘no tovlanishlari, 
tug‗yonlarinig zarbi ifoda qilinadi, tasvirlanadi. Kitobxon yana 
o‗sha ilohiy mo‗jiza-iste‘dod qudrati ila o‗zga insonlar 
ruhiyatini his qiladi, ular dunyosiga kirib boradi, ularni xuddi 
hayotdagidek jonli insonlar kabi tasavvur etadi va tushunadi, 
hamdardga aylanadi. Badiiy obrazlar qiyofasida har safar 
obrazlarning yangi, sirli va sehrli, betakror ilohiy dunyosi 
namoyon bo‗ladi. Yaratilayotgan ana shu hayotiy qahramonlarni 
zamon va istiqlol davri adabiyoti talablari, badiiyat mezoni 
asosida har taraflama chuqur o‗rganish hozirgi adabiy 
jarayonning dolzarb muammolaridan biridir. 
Hozirgi o‗zbek she‘riyatiga xos tamoyillaridan yana biriga 
e‘tiborni qaratib, professor Hakimjon Karimov quyidagilarni 
alohida ta‘kidlagan edi: «Totalitar tuzum va uning mafkurasi 
milliy respublikalar xalqlarini tarixidan, madaniyati ildizlaridan 
mahrum etibgina qolmay, diniy an‘analari va urf-odatlarini ham 
payhon qilib tashladi. Diniy madaniyat o‗rniga bu xalqlarga 
berilgan markcha-lenincha ta‘limot esa ular imonini salomat olib 
qololmadi. So‗nggi yillarda dinga erkinlik berilishi, islom 
ta‘limotiga oid ilmiy-ommabop asarlarning paydo bo‗lishi va 
boshqa tadbirlar natijasida o‗zbek she‘riyatida islom asotirlari va 
g‗oyalari bilan sug‗orilgan she‘rlar paydo bo‗ldi. Bu she‘rlar 

---

57 
«Qur‘on» surasidagi oyatlarda va hadislardagi kishini to‗g‗ri 
yo‗lga solishga irshod qilingan fikrlar asosida yozilgani uchun 
kishi imonini mustahkamlashga juda qo‗l kelyapti. Chunki 
imoni mustahkam odam har qanday yomonlikdan va insoniy 
illatlardan saqlanadi, hech kimga zulm qilmaydi»
1
.
Olimning fikrlariga umuman qo‗shilgan holda, biz hozirgi 
o‗zbek she‘riyatiga xos tamoyillardan yana biri shoirlarning 
poetik nutqning xitob, murojaat kabi shakllaridan, so‗z takrori, 
ritorik so‗roq kabi unsurlardan foydalanib, olamni uning bir 
bo‗lagi bo‗lmish inson dunyosini poklash orqali munavvar etish 
haqidagi dunyo olimlari, faylasuf-u shoirlari qarashlariga 
hamohanglikda yaratilayotgan poetik g‗oyalari, betakror 
tashbehlarga yuklangan salmoqli fikr va tuyg‗ulardan 
anglashilishini ta‘kidlamoqchimiz. Zero, bugungi kunda 
insoniyatning qiblaga yuz tutayotganligini dunyo tan olmoqda
1
. 
Xususan, shoir Usmon Azim olam sirlarini anglashga nechog‗lik 
urinmasin «sirlar tugunini yecha olmaganligini» e‘tirof etadi.
Shoir ayni holat sababini olamning bor siru sinoatlarini o‗z 
ko‗ngil olamida jilvalantirgan inson qalbi sirligicha 
qolganligida, deb hisoblaydi: 
«Tangrim, faqat kechir, bandalaringga 
Bir qatra ozodlik bermaganim-chun. 
Qon yutgan ko‗rimlar uchun kechirgin 
Ko‗zimning yoshlari uchun kechirgin. 
Dunyoning toshligi uchun kechirgin. 
Kechirgin - ko‗yingda adashganimni, 
Kechirgin - ko‗yingda tinmaganim-chun, 
Kechirgin – erk uchun talashganimni, 
1
И.Каримов. Истиқлол даври шеърияти. –Т.: Зарқалам, 2005. 20-бет.