O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universisteti

 
 
Mazkur she‘rda Boyo‗g‗li uvillayotgan kimsasiz bog‗, 
qorachig‗i sug‗irib olingan osmon, raqsga tushayotgan soyalar 
go‗yo tush ko‗rayotgan odam nigohlari orqali kuzatiladi. Tush 
esa o‗limga qiyoslanadi. Shu bois, shoir tasvirlayotgan manzara 
jonsiz, harakatsiz, ma‘nisizday tuyuladi. Ammo insonning 
ko‗zlariga yashiringan olam bilan aql va idrokka singishgan 
dunyo manzaralari ayni olamning turfa ko‗rinishlaridir. Shoir 
dunyoning kengligini ta‘kidlar ekan, uning rangin ekanligiga 
ham diqqatni qaratadi.
Jiyda guli 
meni mast qildi 
jin chaldi jiydaning ostida 
Sap-sariq chiroqmikan bu gullar 
yulduz shu‘lasidan quvvat olarmi 
nuqul qoshiqchilar jarangi 
Eng xavflisi shundaki 
bolari nektar yig‗moq uchunmas 
sizni chaqish uchun keladi. 
 
Jiyda gulining iforidan mast holdagi lirik qahramon 
go‗zallik o‗g‗risi sifatida tasvirlanadi. Tabiiy go‗zallikning 
sharbatini simiruvchi bolarilar bu «o‗g‗rini» chaqish uchun 
kelayotganday. Manzara an‘anaviy poetik tasvirga sira 
o‗xshamaydi. Shoir aytmoqchi bo‗lgan poetik fikr ham yashirin. 
Tasvirlanayotgan manzaradan kitobxon o‗z zehni va tuyg‗ulari 
quvvatiga ko‗ra ma‘no anglaydi: go‗zallik qarshisida es-
hushidan ayrilgan lirik qahramonni jin chalishi natijasida u jiyda 

---

44 
gullarini sariq chiroqlarga, jiyda guliga parvona bolarining 
harakatlarini qoshiqchalar jarangiga o‗xshatadi. Ayni shu 
nuqtada poetik ma‘no yuzaga chiqadi: bizni o‗rab turgan olam 
va uning go‗zalliklaridan hayratlanishni, zavqlanishni bilmagan 
inson hayoti ro‗yoga o‗xshaydi. Bunday odamlar faqat yeyish-
ichish g‗ami bilan umr o‗tkazadilar, ularni bolarining 
mashaqqatli mehnati natijasi emas, o‗z jonining, huzr-
halovatining bexavotirligi qiziqtiradi. Bunday odamlar bolaridan 
ham maydaroq, bolarichalik foyda keltirmaydigan, o‗z nafsining 
qullaridir. She‘rda manzara ichiga qarab harakatlanuvchi spiral 
ko‗rinishli poetik tafakkur bu dunyoning rang-barang 
manzaralarga boyligini, har bir manzara o‗z ichki ma‘nolariga 
ega ekanligini ifoda qiladi. Shoir she‘rlaridagi har bir so‗z, har 
bir satr muayyan bir obrazli ifodaga, ramziy ma‘noga va ichki 
ohangga ega ekanligini quyidagi she‘r orqali ham kuzatish 
mumkin: 
Uzoq taraddudlanib turdi Qo‗rquv 
xotirjamlikka o‗xshab bamaylixotir 
tahlikaga chap berib turdi 
Qo‗lini soyabon qilib qoshiga 
Vahima yashayotgan uyga qaradi 
Qaradi muzaffar navkar singari 
So‗ng esa
so‗ng shunday alpozga tushdiki 
qaltiramagan joyi qolmadi.
 
Qo‗rquv obrazi orqali shoir diqqatimizni uning havfli 
ma‘naviy illat ekaniga qaratadi. Kezi kelganda qo‗rqoq odamlar 
xotirjam, uddaburon, ayyor va o‗ta ehtiyotkordirlar. Ammo 
mardlik talab qilinganda ular o‗z-o‗zini fosh etadi. Ana shu 
ma‘nolar qo‗rquv obrazi orqali tasvirlanayotgan manzara-holat 

---

45 
zamiridan anglashiladi. Ko‗rinib turibdiki, bunday she‘rlarning 
chuqur ma‘nolarini ilg‗ab olish uchun ikki muhim omilni teran 
idrok etish talab qilinadi: birinchisi, Navoiy, Bedil singari 
san‘atkor ijodkorlarning merosidan, an‘analaridan; ikkinchisi, 
umumevropa 
badiiy 
tafakkurining 
nafis 
namunalaridan 
boxabarlik 
bugungi 
o‗zbek 
she‘riyatida 
Bahrom 
Ro‗zimuhammad kabi shoirlar ijodida ana shu ikki muhim omil 
o‗zaro tutashib yangi badiiy kashfiyotlar yaratilishiga ta‘sir 
ko‗rsatmoqda. Barmoq vaznida yozilgan she‘rlardan farq 
qiluvchi hijo, turoq va qofiyadan uzoq, xalq jonli tiliga yaqin 
bunday sarbast she‘rlar ko‗proq nasrga o‗xshab ketsada, badiiy 
poetik tili, serma‘noliligi, ohangi, so‗z qo‗llashdagi shoir 
mahorati ila she‘riyatning ochilmagan sarxadlariga kitobxonni 
yetaklaydi, o‗ylatadi, fikrlatadi.
Ilonning o‗zidan emas 
shaklidan qo‗rqaman 
shamoyili sovuq men uchun 
mabodo mushukka o‗xshaganida bormi 
silab-siypalardim ilonni... 
 
Hayotda muayyan shakl-shamoyilga balki o‗z nuqtai-
nazariga egalik kimlarnidir cho‗chitar, haq so‗zni dangal 
aytuvchilardan ko‗pchilik hadiksirar. Agar bunday odamlar 
daf‘atan mo‗min-qobil yo muloyim kishiga aylanib qolsalar, 
hamma «yoqtiradigan» qiyofaga kirishi mumkin. Xo‗sh, 
mo‗min-qobillar nima uchun barchaga yoqadi? Shoir «mo‗min-
qobillik» ortiga yashiringan ma‘naviy illatlar haqida 
o‗ylatayotir. 
«Soyalar suhbati» nomli she‘rida shoir rang obraz va rang 
ramzdan mahorat bilan foydalangan:
Menga nima bo‗ldi uchta soyam bor 

---

46 
Ikkitasi rangsiz bittasi sariq 
Hiringlab kuladi bir soyam 
Chunki yo‗qotib qo‗ydim bolaligimni 
Topganim jiyda gulining ifori 
U ham boshqa boqqa o‗tib ketgandi... 
 
Shoir inson umrining pallalarini soyalarga o‗xshatadi. 
Ikkita rangsiz soya – bolalik va yigitlik davrini ma‘nisiz 
o‗tkazgan inson umrining soyalari. Sariq rangli soya – qarilik 
chog‗i o‗z umrini sarhisob etib, o‗z ustidan kulayotgan, ya‘ni 
bo‗m-bo‗sh hayoti ustidan hukm chiqargan insonning 
umumlashma obrazi. U hayotda yuksak yo ezgu maqsad uchun 
yashamagan, ammo qachondir go‗zallikni sevgan. Afsuski, bu 
go‗zallik ham «boshqa boqqa o‗tib ketgandi». 
Xulosa qilib aytganda, bugungi o‗zbek she‘riyatiga xos 
rang-ramz, obraz-ramz orqali ifoda qilinayotgan ma‘nolar, 
obrazli ifodalar shoirlarning o‗ziga xos uslubi va mahorati orqali 
yangi poetik kashfiyotlar yaratilishiga zamin bo‗lib xizmat 
qilmoqda.
Keyingi yillarda yaratilgan o‗zbek she‘riyati namunalarini 
ko‗zdan kechirar ekanmiz, jahon adabiyotiga xos ilg‗or ijodiy 
an‘analarni milliy ruhiyat ranglariga yo‗g‗irib ifodalash 
an‘analarini ham, yangicha talqin uslubi va yangi shakliy 
izlanishlarni; an‘anaviy uslubning xilma-xil ifoda ko‗rinishlarini 
ham kuzatish imkoniga ega bo‗lamiz. 
Bugungi o‗zbek she‘riyati markazida turgan lirik qahramon 
zamondoshimiz qalbida kechayotgan his-tuyg‗ularni XXI asr 
kishisining tafakkur tarzi, ruhiy evrilishlari fonida ifoda 
etmoqda. Agar istiqlolgacha bo‗lgan davr o‗zbek she‘riyatida 
lirik qahramon tuyg‗ulari ifodasi orqali uning qalbini anglashga, 
poetik tadqiq-u tahlil qilishga intilish ko‗zga tashlansa, keyingi 

---

47 
yillarda yaratilayotgan lirika namunalari biz ko‗nikkan shakl va 
uslub chegaralaridan «qalqib chiqib», e‘tiborimizni turfa 
manzaralar tasviriga qaratmoqda. Lirik qahramon nigohi 
qadalgan manzara qatiga yashiringan ma‘nolarni esa kitobxon 
o‗z tafakkur tuyg‗ulari, badiiy-estetik idroki va fahmi orqali 
anglab olishi mumkin. Bu xususiyat she‘riyatning sirli-sehrli va 
rang-barang inson olamini shoir yoki lirik qahramon qanday 
anglayotganligini tasvirlashdan o‗sha betakror insonlarning turfa 
idroklari-yu 
his-tuyg‗ulariga, 
ko‗ngillariga o‗zlari yo‗l 
topishlariga undash, insonni anglashga intilishdan uning qalbini 
o‗ziga anglatish tomon qadam tashlanganligidan dalolat beradi. 
Hozirgi o‗zbek she‘riyatiga xos bu tendensiya qanday ijodiy-
estetik tamoyillarda o‗z aksini topmoqda, degan tushuncha 
yuzasidan ham ba‘zi fikrlarni qayd qilish mumkin. O‗zbek 
shoirlarining o‗zbek klassik she‘riyati va xalq og‗zaki ijodiga 
xos an‘analarni davom etdirib, poetik nutq xususiyatlaridan 
mohirona foydalanib, ijtimoiy-falsafiy ma‘no tashuvchi badiiy 
umumlashmalarni yaratishga intilishlarida ko‗rinadi: 
Xalqim deyman, ruhim tushib, 
Kimlar ko‗ngling to‗q qildilar 
Ming so‗qiring til topishib, 
Bir uyg‗og‗ing yo‗q qildilar! 
Shoira H.Xudoyberdiyeva qalamiga mansub ushbu she‘rda 
muhim ijtimoiy-ma‘naviy illatga kitobxon diqqati tortilgan: qalb 
ko‗zlari ochilmagan, ma‘naviy «ko‗rlar» birlashib, el-yurt 
dardida 
bedor 
chinakam 
fidoyilarni 
yo‗q 
qilishga 
chog‗lanishlarining o‗zi katta fojea! Zero, yaratuvchi, fidoyi 
Inson darajasini zabt etishi uchun avvalo inson o‗zligini 
yuksaltirmog‗i, xalq dardi bilan yonib yashaydigan, uyg‗oq 
qalbli bo‗lishi kerakki, bunga «qalb ko‗zi ochilgan» buyuk 

---

48 
insonlargina erisha olganlar. Afsuski, bunday insonlar barmoq 
bilan sanarli. Iste‘dodsiz, yaratuvchanlik hissidan yiroq, yurt 
manfaatlaridan o‗z xohish-istaklari-yu manfaatlarini ustun 
qo‗yuvchi ma‘naviy ojiz, qalb ko‗zlari «ko‗r» kimsalar esa 
ko‗pchilikni tashkil etadi. Shoira ana shu hayot haqiqatiga ishora 
qilib, «Ming so‗qiring til topishib, Bir uyg‗og‗ing yo‗q qildilar», 
- deya salmoqli poetik fikrni qisqa, ammo yorqin ifoda qilish 
mahoratini namoyish qilmoqda. 
Poetik nutqning o‗ziga xos xususiyati – lakonizmdan 
foydalanib, e‘tiborimizni liro-falsafiy fikr yo mushohada talab 
holatlarga, manzaralarga qaratish xususiyati shoira Zulfiya 
Mo‗minovaning quyidagi she‘rida ham ko‗zga tashlanadi: 
Ostonamda yig‗layotir kuz, 
Ostonamda gangiydi shamol. 
Ostonamdan olislagan iz – 
Ostonamda og‗ir bir savol. 
Men barini tushundim nogoh, 
Xazonlarni gazga bosib jim. 
Ostonamda men qilgan gunoh - 
Yolvorishni bilmaganligim.
1
«Ostona» so‗zining takror va takror qo‗llanishi yangi ma‘no 
tovlanishlariga ishora: yolg‗izlikda kechirilgan umrning so‗nggi 
«ostonasi» - kuz yig‗lamoqda. Nega? Nima uchun? Shamol
ham umrning «so‗nggi ostonasi»gacha bu yolg‗izlik, tark 
etilganlikning ma‘nosini anglamay, umrini boshqa, begona 
eshiklar ostonasida o‗tkazgan inson hayotining adog‗i – 
ma‘nisiz hayotning «so‗nggi ostonasi» oldida inson qismatidan 
gangigan holatda...» Hatto shamolning ham «uloqtirib», 
«uchirib», «ko‗tarib, tashlashga» bu ostonadan (ya‘ni