O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universisteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

96 
 
 
 
 
 
 
7-MAVZU 
BADIIY OBRAZLAR OLAMI VA RUHIY
ISTIOROBLAR TALQINI 
Reja: 
1.Badiiy asarda badiiy psixologizm talqini haqida umumiy 
tushuncha. 
2.Obrazlar olami va badiiy talqin. 
3.Ruhiyat talqining badiiy matndagi funksiyasi. 
4.Urush mavzusidagi asarlarda ruhiy istiroblar talqini. 
5.Qo‗chqor Norqobilovning ―Daryo ortidagi yig‗i‖ asarida 
ruhiyat talqini va obrazlar olami.
Tayanch iboralar:
ruhiyat, badiiylik, psixologizm, uning 
prinsiplari, xususiyatlari, monolog, muallif nutqi, hikoyachi 
nutqi. 
Hayot va inson tushunchasi dialektik birlikda ifodalansa-
da, 
ular 
o‗rtasidagi 
mavjudlik 
insonni 
tafakkurini, 
dunyoqarashini 
belgilaydi. 
Hayotiy 
mavjudlik 
insonni 
yashashga, tafakkurlashga, kurashga, adolat va adolatsizlikni 
anglashga xizmat qiladi. Donishmandlarning ta‘kidlashlaricha, 
inson hayotning past-u balandini, oq-u qorasini anglab yetishi 
uchun uning butun umri kamlik qilar ekan.Mazkur haqiqat 
barcha uchun ham bir xil bo‗lishi mumkinmi, degan savol 
tug‗iladi. Bu savolga javobni ijodkorlarning yaratgan asarlaridan 
topish mumkin,-deb hisoblaymiz. Zero, har qanday badiiy asar 
hayotning in‘ikosi, unda bir qatra bo‗lsa ham, albatta, hayot 
haqiqati o‗z ifodasini topadi.
Ruhiyat talqini badiiy asardagi obrazlar olamini, ruhiy-
ma‘naviy, botiniy istiroblarini badiiy talqin jarayonida ochib 
beriladigan badiiylik mezonidir. ―Psixoanaliz negizida 
insoniylik, axloq, falsafa, inson ongi takomili turadi. Ruhiy 

---

97 
tahlil 
soxtalik, 
loqaydlik, 
riyokorlik, 
mahalliychilik, 
og‗ayngarchilik, ekoizm, amalparastlik, milliy ong qoloqligi, 
siyosatdan qochishga qarshi kurashda ko‗rinadi. Ryhiy tahlil va 
oila, ijtimoiy (sotsial) muhit (davr) hamda tabiat bir-biridan 
ajralgan holda ko‗rmaydi‖ (1, 438-439). Badiiylik qoniniyatiga 
ko‗ra har qanday badiiy asarda inson ruhiyati juda teran talqin 
etiladi. Bu orqali yozuvchi o‗z olamidagi poetik qarashlarni 
qahramon ruhiyatiga singdiraki, natijada zamon, makon barchasi 
haqida kitobxonda kengroq tasavvur hosil qilinadi. Nazariy 
jihatdan yondashadigan bo‗lsak, psixologizmning analitik, 
sintetik, tipologik, dinamik prinsiplari ham mavjud. Ammo biz 
bu o‗rinda badiiy asardagi ruhiat talqini bilan cheklanamiz.
Har qanday badiiy asarda ruhiy tahlil mavjud ekanligini 
inkor qilmagan holda, istiqlol yillariga kelib inson tagakkuridagi 
evrilishlarning teran talqini turfa xil vositalar, ramzlar, majozlar 
orqali namoyon bo‗layotganligini ham alohida ta‘kidlash joizdir. 
Adabiyotga nazar tashlasak, urush mavzusidagi o‗nlab, yuzlab 
asarlarni ko‗ramiz, bularning barchasida ham ruhiyat talqini 
mavjud, ammo istiqlol yillarda yaritilgan Qo‗chqor Norqobul 
asarlarinida ham urush mavsuzi mavjud. Biz bejizga bu adibning 
asarlarini tanlamadik, chunki urush mavzusini emas, inson 
qalbidagi istiroblar talqini etakchilik qilganligi uchun va asarda 
irqi, millati, dinidan qat‘iy nazar inson tushunchasi haqidagi 
tasvirlar etakchilik qilganligi uchun shu yo‗lni tanlashni lozim 
topdik. Ba‘zi asarlarni qiyoslash mutloq xulosalar chiqarish 
hukmini talabalarimiz ixtiyoriga qoldirdik.
Istiqlol yillariga kelib badiiy adabiyotda turfa xil ohangdagi 
asarlar 
maydonga 
keldiki, 
bularning 
zamirida 
inson 
tafakkuridagi evrilishlar, ijtimoiy muhitdan bezgan qalb nolalari, 
o‗sha muhitning qurboniga aylangan shaxshlar timsoli, o‗tgan 

---

98 
umrning ma‘lum bir nuqtasida o‗zligini anglashga intilayotgan 
inson qismati va ruhiy istiroblari yanada teranroq o‗z aksini topa 
boshladi. Nemis donishmandi I.V.Giyote qayd qilib o‗tganidek: 
―Har qanday san‘at asarida, u xoh katta yoki kichik bo‗lsin, 
barcha voqealar mohiyatga borib taqaladi‖. Mohiyat esa badiiy 
asrning 
kompositsion 
yaxlitligini 
ta‘minlaydi. 
So‗z 
san‘atkorining 
dynyoqarashini, 
iymon-e‘tiqodini, 
badiiy 
tafakkur dunyosini ham namoyon qiladi. 
Afg‗on urushining ikki yillik talotumlarini, iztiroblarini 
bevosita boshidan o‗tkazgan adib Qo‗chqor Norqobil o‗zining 
―Daryo ortidagi yig‗i‖ qissasi orqali, hayotiy murakkabliklarni, 
inson botiniy olamidagi ziddiyatlarni, odam turmushning 
achchiq-chuchugini totishi uchun bir necha yil kifoya qilishi 
mumkinligini asosli ifodalab bergan. Aksariyat hollarda, urush 
mavzusini yoritishga bag‗ishlangan asarlarni o‗qiyotganda 
kitobxonlar urushning qay tarzda olib borilishi, janglardagi ur-
surlarga e‘tibor qaratishadi. Aslida har bir yozuvchining ushbu 
mavzuga murojaat qilishidan maqsadi urushning inson 
ruhiyatidagi evrilishlarga sabab bo‗luvchi omillarini aniqlash, 
uning salbiy oqibatlarini yaqqol namoyon etishdan iboratdir.
Adabiyotshunos Umarali Normatov qayd qilganidek: ―Shu 
paytga qadar bizda urush mavzusida bitilgan asarlardan farqli 
o‗laroq… qahramonlarni ―oqlar‖ va ―qizillar‖ga, ―dushmanlar‖ 
va ―o‗zimiznikilar‖ga, ―g‗oliblar‖ va ―mag‗lublar‖ga ajratish 
yo‗q. Urush davlatlararo majorolarni hal etishning vahshiyona 
usuli, inson tabiati, shaniga xilof sharmandali bir mashg‗ulot. 
Urush 
har 
ikki 
tomon 
uchun 
ham 
birdek 
kulfat, 
vayronagarchilik, yo‗qotish, fojia‖ (2, 66). Yozuvchi Qo‗chqor 
Norqobil ana shu nuqtaiy nazardan asarda umuman inson 
fojiasini asosli badiiy talqin etadi.

---

99 
Keyingi yillar adabiyotida urush mavzusida bir qator 
asarlar yaratilgan bo‗lib, bu asarlarda hayotiy ziddiyatlar, inson 
tafakkuridagi evrilishlar, mag‗lublaru g‗oliblarning bo‗lmasligi 
badiiy ifodasini topgan. Ayni shu xususiyatlarni Qo‗chqor 
Norqobilning ―Daryo ortidagi yig‗i‖ qissasida juda teran talqin 
etilganligini kuzatish mumkin. 
Adabiyotshunos Bahodir Karim qayd qilib o‗tganidek: 
―Qissalarda urushning fojialari, o‗zlari tushunib-tushunmay 
qo‗liga qurol olgan askarlarning istiroblari, sho‗ro armiyasidagi 
―oqquloqlar‖ va 
―qoraquloqlar‖ o‗rtasidagi tengsizlik, 
adolatsizlik, tirik qolish ilinji, tirik yurgan o‗liklar – bular imkon 
qadar tasvirga tortiladi… Qo‗chqor Norqobilning biri 
ikkinchisining tarkibiy qismidek taassurot beradigan qissalarida 
ko‗p takrorlanadigan istirobli va oydin haqiqat. Ikkinchidan, 
aybdorni o‗z nomi bilan atab yozish, oq-qorani tanigan yigitlar 
dardining bor holicha qog‗ozga tushurilishi, Kremel 
gunohlarining naqadar cheksiz ekanligini jur‘at-la aytish – bu 
mustaqillik davrining qalam ahliga bergan imkoniyati hamdir‖ 
(3, 28).
Haqiqatdan ham Istiqlol insonning qalbidagi istiroblarini 
teranroq talqin etish imkonini cheksiz ravishda taqdim etdi. 
Asarning bosh qahramoni – urushga yangi kelgan, askarlar kabi 
jang qilishga, qahramonlik ko‗rsatishga oshiqar, jangning 
qanday bo‗lishini ko‗rishga qiziqar va shunga intilar edi: ―Har 
kuni oshxonada idish-tovoq yuvish-u omborxonadan oziq-ovqat 
tashishga boraverishdan ko‗ra xavotir-u qiziqish aralash haqiqiy 
jangga borishni afzal ko‗rayotgandik. Kim biladi, inson hamisha 
o‗z 
oldida 
sodir-u 
muqarrar 
voqealarni 
ko‗rishga 
shoshilaverar?‖ (4, 6). 

---

100 
Urush ko‗rmasdan avval ishonuvchan, mehr-shafqatli 
bo‗lgan askar polkdagi shafqatsizliklarni ko‗rgach, hayratga 
tushadi. Ertaga o‗zi ham xuddi shunday bemehr bo‗lib qolishini 
hali bilmas, anglamas, his eta olmasdi. O‗sha ijtimoiy muhit 
ularni asta-sekin o‗z domiga tortmoqda va tarbiyalamoqda edi. 
Bu muhitning tarbiyasi esa shafqatsizlik, insonni insonga qarshi 
qo‗yis, o‗z manfaatlari yo‗lida ularni qurbon qilishdan iborat 
bo‗lgan.
―Allaqanday, hali senga noma‘lum, lekin bo‗lishi muqarrar 
vahima hokim. Diling betaskin. Qalbingda g‗ulu. Xavotir har 
daqiqa xuruj qilaveradi. Bo‗lajak xavf-u xatar oldida shaylanish 
naqadar og‗ir kechadi‖ (4, 12.). Asardan olingan ushbu 
parchadan ko‗rinib turibdiki, qahramonimizdagi avvalgi qiziqish 
so‗nib, uning o‗rnini xavotir egallaydi. Bu xavotir faqat o‗z 
jonini yo‗qotib qo‗yishdan qo‗rqish emas, balki qahramonlik, 
jasurlik bilan emas, haqoratli tarzda begona yurtlarda halok 
bo‗lishdan, oilasi, ota-onasidan bevaqt ajrab qolish hissi 
etakchilik qilar edi. Askarning jang, qon, talofatdan iborat 
kunlari uning tinchligini buzardi. Kunduzi voqealar endigina 
hayotga qadam qo‗ygan yigit qalbini larzaga soladi. O‗zi 
anglamagan holda hayotning shafqatsizligini his eta boshlaydi. 
Hatto tunlari tushida ham o‗zi-o‗zi bilan kurash olib borar, 
alahsirab chiqardi. Beorom tunlarni o‗z boshidan o‗tkasardi.
―Mashina ichi go‗yo qonga liq to‗lgan-u, unda mening 
xayolimdan elas-elas o‗tayotgan ota-onam, ukalarim suzib 
yurganday. Men esa qopqa tepasida turib ularni kuzatayapman. 
Ana otam, keyin ukam sho‗ng‗iyotir. Qonli girdob uzra 
onamning chehrasini ko‗rib qolaman. Ana u ham… ko‗rinmay 
ketdi… Tag‗in girdob yuziga chiqdi. Sochlari qip-qizil… Ona-
jooon!!! O-o-o!!!‖ (4, 18). 

---

101 
Afg‗onning shafqatsiz urishida navqiron yigitlar jisman 
yoki ruhan halok bo‗layotgan edi. Bu yigitlar ertaga jangda nima 
bo‗lishini, kimlar tirik qolib, kimlar o‗lishini anglab etolmasdi. 
Bugun bir safda turgan birodarlari bilan ertaga balki, birga turish 
nasib etmasligini asta sekin ich-ichidan his eta boshlaydi. Asarni 
tahlil qilish asosida shuni anglash mumkinki, ko‗plab 
talofotlarni ko‗rib askarlarning diydasi qotib borar, bemalol o‗z 
jonini saqlash maqsadida shafqatsizlik ham qilishardi. Halok 
bo‗lgan safdoshlariga biroz ko‗ngillari achishsa-da, bora-bora 
muallif so‗zi bilan aytganda ―Jangchilar hech qanday ayanchli 
voqea ro‗y bermaganday uyquga ketishardi‖. Bu holat ulardagi 
xudbinlikni emas, balki kelajakka, ertangi kunga bo‗lgan 
ishonchsizlikni ifodalaydi. Jismga yetkazilgan jarohatni dori-
darmon bilan davolash mumkinligini, biroq inson ma‘naviy 
olamiga yetkazilgan jarohatni davolash mumkin emasligini asta-
sekin ilg‗ay boshlaydi. Urush qatnashchilari tinch hayot 
kechirganlardan keskin farq qiladilar. Ular urushdan qaytsalar 
ham o‗tkazgan kunlarining yodi ularni xayolan tinch qo‗ymaydi. 
Ularning aksariyatida ruhiy inqiroz kuzatilishi mumkinligini 
adib juda ishonarli tarzda talqin etadi: 
―Urushda odamiy qiyofada bo‗lmaysan, hammasi 
tugagachgina sen ham inson ekanliging, haqoratlanganliging 
yodingga tushadi. Xotira azobi, degan bir og‗ir dard 
hayotingning eng so‗nggi lahzalarigacha senga azob beraveradi, 
anglaysanki, urush doimo g‗alaba qilib kelgan, urushda 
qatnashganlarning bari mag‗lub bo‗lib dunyodan ko‗z 
yumadilar…‖(4, 53).
Demak, bu azoblarni unutish uchun vaqt kamlik qiladi, 
urushda ko‗rgan-kechirganlari inson xotirasida bir umrga 
muhrlanib qolar ekan va o‗qtin-o‗qtin, yillar o‗tgan sayin 

---

102 
bezovta qiladi. Ma‘naviy zarar shaxsning o‗zligidan ayrilishiga, 
irodasining yemirilishiga sabab bo‗lishi mumkin. Iroda 
yemirildimi, demak, u odamning bugungi kunga ishonchi, 
kelajakka bo‗lgan orzu-umidlari ham o‗z-o‗zidan yemirilishi 
tabiiydir: ―Doimo inson uchun yuragini oldirib qo‗ygan biror 
ishni qayta takrorlash azob bo‗ladi. Chunki ko‗ngling bezillab 
qoladi. Urushda ham bir talofat yegan joyga qayta oyoq bosish 
uchun nechog‗lik dahshatli holni boshdan kechirmoq kerak. 
Nazaringda, ro‗parangdan o‗lim chiqib qolaveradiganday 
bo‗laveradi. Har bir lahzada kunning bitishini, shu yorug‗ 
dunyoni ko‗rish boshqa nasib etmasligini ko‗nglingga tuyib 
turish naqadar qiyin… Ichingda xuruj qilayotgan, tog‗ yanglig‗ 
ulkanlashayotgan qo‗rquvni bekitmoqchi bo‗lasan. O‗zing bilan 
o‗zing olishib, irodang devorlari yemirila boshlaydi‖ (4,39). 
Muallif Gavrilov obrazi orqali irodasi singan odam qiyofasini 
aks 
ettirgan. 
Gavrilov 
singari 
kishilar 
har 
qanday 
qiyinchiliklardan qochib, faqatgina tirik qolish ilinjida har 
qanday ishga qodir, o‗z insoniy qiyofasini yo‗qotgan mute 
insonlardir: ―Urushning tabiati shunday, unda ishtirok etuvchilar 
o‗z insoniy qiyofasidan allaqachon mahrum bo‗lib ulguradilar‖ 
(4, 51-b). Qissa bosh qahramoni ko‗p hollarda o‗z maslagidan 
biroz chekingan ko‗rinsa ham, ammo uning irodasi ancha 
mustahkam edi. U jangga kirganida faqat o‗zinigina o‗ylamadi, 
balki ona yurtida uni intiq bo‗lib kutayotgan oilasi, ota-onasi 
oldidagi burchini o‗ylab qayg‗uradi: ―Men o‗lishni istamayman! 
Har qanday vaziyatda ham omon qolaman. Ota-onam huzuriga, 
yurtimga sog‗ qaytaman. Otamning suyangani – men. Ey xudo, 
ishqilib shu yerlarda o‗lib ketmayin…‖(4,31). Darhaqiqat, 
aynan ota-ona oldidagi burchini bajarish, ularning duosi askarni 
xavf-xatardan omon saqlaydi. Asar qahqamoni juda og‗ir ruhiy 

---

103 
iztirobni boshidan kechiradi. Urush qurbonsiz bo‗lmasligini 
teranroq his eta boshlaydi. Faqat uning dardiga vaqt degan 
tushuncha da‘vo bo‗lardi. 
Qo‗chqor Norqobil tasvirlaganidek, asar qahramonlari 
afg‗on urushidan, behuda to‗kilayotgan qonlardan norozi edilar. 
Urushda turli millatga mansub yigitlar jang olib borishar, ammo 
nima uchun, kim uchun kurashayotganligini anglab etmas edilar. 
Ular shunga amin bo‗ldilarki, sho‗ro hukumatining 
―baynalmilallik‖ niqobi ostidagi sa‘y-harakatlari asl haqiqatga 
muvofiq emas edi. Hukumatning bunday qilmishlarining tirik 
guvohi bo‗layotgan askarlar ko‗nglida ularga nisbatan nafrat, 
ishonchsizlik vujudga keltirardi. Jumladan, sho‗ro askarlarining
holidan xabardor bo‗lish maqsadida kelgan xorijiy jurnalistlar, 
muxbirlar, siyosatchilar oldiga soxta mamnuniyat bilan 
chiqayotgan askarlar quyidagicha munosabat bildiradi: ―Bu 
sun‘iy, yolg‗on sa‘y-harakatlar kishi g‗azabini qo‗zg‗atardi. Biz 
begona yerlarda sarson-u xor bo‗lib yurganimizni yashirardik. 
Haqiqat-bosqinchi ekanligimizni tan olmasdik… Men esa tag‗in 
bir achchiq haqiqat-din-u e‘tiqodimiz bir bo‗lgan o‗z 
qarindoshlarimga 
tig‗ 
ko‗tarayotganimni, 
musulmon 
farzandlarini zor qaqshatayotganini his qilardim. Ammo men 
o‗ris armiyasining ixtiyori o‗zida emas o‗zbek askari edim‖,- 
degan fikrlarni alohida qayd etish zarur (4, 20-21). Nafaqat 
o‗zbek askari, balki ushbu ―qizil imperiya‖ga aloqador bo‗lgan 
barcha millat vakillari-askarlarning ixtiyori o‗zlarida emasdi. 
Ular ma‘lum chegaralangan guruh manfaati uchun urushga jalb 
qilingan ilojsiz odamlar, chorasiz shaxslar sifatida ko‗z 
o‗ngimizda jonlanadi. Jangchilarning yashagisi kelardi. Ular 
o‗zlarini Vatan niqobini kiygan davr siyosati qo‗lida 
ezg‗ilanayotgan sho‗rpeshonalar, deb hisoblashardi. 

---

104 
―Bizni sharmandalarcha aldadilar, ruhan majruh qilib 
tashladilar, endi bilsam. Qisqasi, Kremlning gunohlari bo‗yi 
barobar yuksalayotgan edi. Negaki bu yoqlarda endigina oq-
qorani taniyotgan yigitlar qirilayotgan edi, tiriklar ham o‗lib 
bo‗lgan edi‖. Yozuvchining afg‗on urushi haqida yozgan 
asarlarida tiriklar ham o‗ldi, degan jumlasini bot-bot 
takrorlaganini ko‗rish mumkin. Har bir jangdan so‗ng tirik 
askarlar ham gunohsiz to‗kilayotgan qonlar, vayron bo‗layotgan 
makonlar, yetim qolayotgan bolalarni ko‗rib ruhan tamom 
bo‗ladilar. Xullas, davr siyosatining oldida ojiz bo‗lgan yosh 
yigitlar mana shunday iztiroblarni boshdan kechirishga majbur 
edilar. 
Xulosa qilib aytadigan bo‗lsak, inson ruhiyati murakkab bir 
tizimdir. Bu tizim ko‗pgina omillar ta‘sirida evrilishi mumkin. 
Ayniqsa, yigirma yoshgacha bo‗lgan yoshlar o‗zligini anglash, 
o‗z qadr-qimmatini bilish va boshqalarga nisbatan munosabatini 
belgilashga intiladilar. ―Daryo ortidagi yig‗i‖ qissasida kamol 
topib borayotgan yoshlar urush iskanjasiga tashlanadilar 
natijada, ularning ruhiyati tubdan o‗zgaradi. Yuksak orzu-
istaklar o‗rnini kichik ilinjlar egallaydi. Ishonch tuyg‗usi 
ishonchsizlikka aylanadi. Achchiq xotira doimo azob beradi. 
Albatta, bu inqirozli holatlarni bartaraf etish yengil kechmasligi 
asar qahramonlarining xarakteri orqali namoyon bo‗ladi. Inson 
ruhiyatidagi iztiroblar juda asosli badiiy talqin etilgan.