O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universisteti

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Istiqlol davri romanlari
Ana‘naviy romanlar: 
―Adolat manzili‖, 
―Osiy banda‖, 
―Jaziramadagi 
odamlar‖, ―Sabo va 
Samandar‖, 
―Muvozanat‖ 
Modern romanlar: 
―Ayollar mamlakati va 
saltanati‖, ―Kapalaklar 
o‗yini‖, ―Muhabbat 
o‗limdan kuchli‖ va 
boshq. 
Ramziy-majoziy 
romanlar: ―Isyon va 
itoat‖, ―Bozor‖, 
―Ovoraning ko‗rgan-
kechirganlari‖ va 
boshq. 

---

115 
Inson ko‗nglini anglashning yangi shakl va vositalaridan 
foydalanishga intilishni biz iste‘dodli ijodkorlardan biri – 
Ulug‗bek Hamdamning «Yolg‗izlik» nomli qissa va hikoyalar 
to‗plami (1998), «Tangriga eltuvchi isyon» she‘riy to‗plami,
«Muvozanat» va «Isyon va Itoat» romanlari misolida ham 
kuzatamiz. Yozuvchining har bir asari qatidagi mohiyat uning 
sarlavhasidanoq anglanadi. Inson hamisha o‗z ehtiyojlarini 
qondirish uchun intiladi. Butun hayoti shu ehtiyojlarga «qul» 
qilinganday. Munosabatlariga zid holatlar yuzaga kelganda u 
yaratgandan ham, hayotdan, umridan ham noliydi. O‗z istaklari 
qamrovi toru keng bo‗lishidan qat‘i nazar, istak va ehtiyojlar 
nuqtai nazaridan shukur qilish o‗rniga hamisha norozilik 
ustunlik qiladi. Kamdan kam odamlargina hayotning asl 
ma‘nosini, insonlikning ma‘nosi imon, e‘tiqod orqali o‗zlikni 
anglash va o‗zligini topish ekanini tushunadilar. «Isyon va Itoat» 
romanida yozuvchi ayni shu jarayon, ya‘ni har bir insonning o‗z 
hayoti davomida o‗zligini va yaratuvchisi bo‗lmish Ollohni 
anglash jarayonida sodir bo‗lishi mumkin bo‗lgan Isyon va bu 
isyonning intihosi Itoatning mazmun-mohiyatini yoritishga 
harakat qilgan. Bu asarga adabiy jamoatchilik o‗z munosabatini 
bildirdi. O‗zbekiston adabiyoti va san‘ati gazetasining 2005 yil 
20 maydagi sonida mustaqillik davri o‗zbek nasri tahlil qilinib,
davra suhbati ishtirokchilari «...bugungi nasriy asarlarning 
qahramonlari faqat faoliyat odamigina emas, balki o‗y va 
mushohada kishisi sifatida ham tasvirlanadigan bo‗ldi. 
Odamning asl mohiyatini faoliyatidagina emas, balki tin olib 
turgan yoki o‗ylayotganda ham namoyon etishi mumkinligi 
badiiy tasvir tajribasiga kirib kela boshladi. Shuning uchun ham 
Ulug‗bek Hamdamning «Isyon va Itoat» romanidagi «... 
Qachonki uning bag‗rida gurillab yongan isyon gulxani o‗chgan,

---

116 
g‗ofillik ham uni qiynamay qo‗ydi....qaytaga, isyon o‗rnida 
tug‗ilgan o‗sha kayfiyat - o‗sha itoat... ruhida qandaydir ma‘rifat 
bor edi. Ma‘rifatki, g‗ofillikni, uning olamini yuvib yuborishga 
qodir... Endi uning ko‗zlarida, bag‗rida, butun borlig‗ida itoat 
nuri hokim, itoatki, mislsiz isyondan so‗nggina «to‗qiladigan,
itoatki, isyondan ming kara, million kara yuksakroqqa 
eltadigan!» «tarzidagi falsafiy mushohadalar o‗quvchiga o‗rinsiz 
donolik bo‗lib tuyulmaydi, balki o‗z mohiyatini anglamoqchi,
o‗zini topmoqchi bo‗lgan insonning ruhiy to‗lg‗onishlari tarzida 
ta‘sir qiladi» - kabi asosli fikrlarni ilgari surdilarki, bu qarashga 
biz ham qo‗shilamiz. 
Darhaqiqat, romanda insoniyat paydo bo‗lgandan beri uning 
qalbida yashab kelayotgan Isyon va Itoat, imonu e‘tiqod 
masalalari tahlil va tadqiq qilingan. Bilamizki, Shayton Allohga 
itoat etmagani uchun farishtalar safidan chiqarilib, jannatdan 
quvilgan. 
Allohning 
habibi 
inson-chi? 
Inson 
yaratgan 
parvardigorining og‗ir va mashaqqatli sinovlariga bardosh 
berolmay, uning amriga qarshi bordi, natijada unga Isyon qildi. 
Holbuki, inson Isyondan Itoatga yetib borguncha behisob yo‗l 
bosib, xilma-xil sinovlardan o‗tishi darkor. Itoat maydoniga 
yetib borgandagina inson barcha azoblardan forig‗ bo‗lib,
insonlik qismatining mohiyatini anglaydi va Itoatga tomon yuz 
tutadi. Bu jarayon asardagi Akbar qismatida ham, ustozi tabib
taqdirida ham takrorlanadi. Yozuvchi xilma-xil taqdirli 
qahramonlar Hayotidan so‗zlab, odamlarning taqdiri,
dunyoqarashi betakror, barmoq izlari kabi farqli bo‗lgani bilan 
ularning Isyondan Itoatga tomon borish yo‗llari bir xil ekanini 
ta‘kidlaydi. Ana shu haqiqatni go‗yo hayotning ma‘nisi,
insonlikning ma‘nisi nimada? – degan savolni o‗z-o‗ziga berib 
yashaydigan, 
qalbida 
adolatsizliklar, 
noxaqligu 

---

117 
zo‗ravonliklarga qarshi isyon tuyg‗usini tuya olgan odamgina 
tushunadi. Shunday odamgina odamlikning, unga berilgan 
hayotning va sinovlarning, yana ko‗p narsaning asl mohiyatini 
anglab yetadi. Romandagi tabib obrazi ana shunday insonlarning 
biri bo‗lsa, Nurmat faqat o‗z manfaati uchungina yashovchi 
kishilar timsoli. Ayni chog‗da shuni alohida ta‘kidlash lozimki,
yozuvchi bu obrazni badiiylik va hayotiylik mezonlari asosida 
maromiga yetkazib tasvirlay olmagan. Asarning g‗oyasini 
muallif publisistik uslubda yoritishga berilgan. Tursunboy 
taqdiri bilan bog‗liq fojia ham asarning g‗oyaviy-estetik tasvir 
qamroviga, epik tafakkuriga singishib ketmagan. 
Yozuvchi Luqmon Bo‗rixonning «Jaziramadagi odamlar» 
romani ham badiiy tilining jozibadorligi bilan kitobxon diqqatini 
tortadi. Romanda yozuvchi kichik hayotiy hodisani tasvirlash 
orqali katta ijtimoiy ma‘naviy muammoni badiiy tadqiq qilgan. 
Bu borada yozuvchi o‗ziga xos yo‗ldan borgan: asar voqealari 
qahramon tilidan hikoya qilinadi, hodisalar Samad nazaridan 
o‗tkazilib, tahlil qilinadi, hukm chiqarish esa kitobxonga 
havola qilinadi. Asar voqealari tugundan – Ashurning qamoqdan 
chiqqanligi haqidagi xabar bilan boshlanadi. Asarga qamrab 
olingan voqealar tabiiylikni bo‗g‗ib bo‗lmaslikni, tabiatning 
tabiiy muvozanatini buzish og‗ir fojiaga olib kelishni 
tasvirlashga yo‗naltirilgan. Cho‗lni o‗rinsiz o‗zlashtirishning 
ayanchli oqibatlari insonlar hayotiga ham chang solganligini 
asar qahramonlaridan Lolaxon taqdiri misolida ham kuzatish 
mumkin. Jazirama cho‗lga Lola guli yot bo‗lgani kabi, cho‗l-
quvurlar ichida «Faxriy deputat» Lolaxonning umri, ayollik 
nazokati-yu latofati ham cho‗ldagi qumga tushgan suv tomchisi 
kabi izsiz, qadr topmay yo‗qoladi. Yigirma uch yoshli beva 
Lolaxonning umri xilma-xil majlislarda o‗tadi, mavqyei va 

---

118 
amali tufayli u hamisha jiddiy qiyofada bo‗lishga, tabiiy his-
tuyg‗ularini jilovlab, omma ko‗z oldida «faxriy deputat» 
qiyofasiga mos ko‗rinishda yurishga majbur. «Jonli 
qo‗g‗irchoq»qa aylanib qolgan bu baxtsiz ayol o‗z taqdiriga 
ko‗nikib yasholmaydi, tabiiy ravishda baxtga, visolga, insoniy 
tuyg‗ularga intiladi. Ulash agronomning o‗ziga atalgan she‘rini 
eshitganda 
«bir 
seskanib» 
ketadi. 
Unga 
majburlab 
yopishtirilayotgan shon-shuhratning oqibati fojia ekanligini 
deputat – kampirni ko‗rganda anglab, dahshatga tushadi. Bir 
umr bevalik yukini ko‗tarishga bardoshi yetmagan Lolaxon 
Samad bilan tuyg‗udosh bo‗lishni istaydi, ammo yashirin 
xirsning qurboniga aylanadi. Bu o‗rinda yozuvchi ijtimoiy-
ma‘naviy illatga e‘tiborni tortadi. Shaxs fojiasining yuzaga 
kelishiga olamonning ta‘siri: mish-mishlar, fisqu fasodlar,
insonni tahqirlovchi «aybnomalar» ayni olamon qo‗lidagi 
mudhish qurol ekanini ayovsiz fosh etadi. Lolaxonning ayanchli 
qismati yolg‗onlarga, soxtaliklarga to‗la hayotning fojiali 
xotimasidir. 
Xo‗sh, asar cho‗lquvarlar hayotini tasvirlash orqali 
tabiatning tabiiy muvozanatini buzish og‗ir ekologik fojialarga 
olib kelishini tasvirlashga yo‗naltirilgan bo‗lsa, Lolaxonning 
taqdiri bilan bog‗liq manzaralar, hayotiy tasvirlar bu 
muammoga qaysi jihatdan bog‗lanadi? Gap shundaki, yozuvchi 
Lolaxon obrazi orqali ham tabiiylikni bo‗g‗ish yoki unga qarshi 
turish, tabiiy his-tuyg‗ularni «soxtalashtirish» ham insonga 
bitmas tuganmas musibatu fojialar keltirishini haqqoniy 
tasvirlash orqali asarning yaxlit epik tafakkur tarzini yaratgan. 
Ayni chog‗da, yozuvchi Lolaxon, Ergash, Samad kabi o‗z 
taqdiriga ega insonlarning ruhiy olamlari ham betakror ekanini,
ayni «o‗ziga xos olam»i bilangina odamlar shaxslik darajasini 

---

119 
zabt etishlari mumkinligini yozuvchi Luqmon Bo‗rixon 
«Jaziramadagi odamlar»ning ruhiyati tahlili va tasviri orqali 
(garchi asarda Zumrad kabi qiyomiga yetmagan, faxriy kampir 
kabi sxematik obrazlar uchrasa-da...) yoritib bera olgan. Shu 
jihatlari bilan ushbu roman o‗zbek romannavislari shaxs 
fojiasining badiiy tasvirida mahoratning alohida bosqichiga 
ko‗tarilib borayotganliklaridan darak beradi. So‗nggi yillarda 
yaratilayotgan o‗zbek adiblarining xilma-xil mavzudagi 
romanlarini tahlil qilish orqali kitobxonlar millatning dili va 
tilida aks etgan quvonchu iztiroblarni his qilishlari aniq.Milliy 
ruh, o‗zbekona bag‗rikenglik, mardlik, o‗zlikni anglab millat 
istiqlol uchun kurash mustaqillik davri adabiyotining bosh 
mavzusidir. Milliy ongni, o‗zlikni anglatuvchi asarlar yaratgan 
ijodkorlar orasida Tog‗ay Murod o‗ziga xos ovozi bilan ajralish 
turadi. 
Tog‗ay Murod jahon adabiyoti durdonalarini o‗qib – 
o‗rganib milliy adabiyotimiz an‘analarida shaklanib ildiz 
otgan zabardast yozuvchilar. Yozuvchi ijodida umumbashariy 
adabiyotga xos bo‗lgan talqin o‗zbek milliy ruhi bilan 
uyg‗unlashtirib yuborilganining shohidi bo‗lar ekanmiz,
nazarimizda bunday uslub go‗yo faqat o‗zbeklarga yoki faqat 
Tog‗ay Murod qalamigagina mansubdek tuyuladi. Yozuvchi
qalamga olgan har bir voqea, obraz orqasida millat taqdiri,
oddiy xalq qiyofasi jonlanadi. 
G‗oyaviy pishiq, betakror qissalari bilan 80-yillar o‗zbek 
nasfi rivojiga katta hissa qo‗shgan Tog‗ay Murod o‗z ijodida 
romanga xos tafakkurni shakillantirdi va o‗ziga xos uslubda
―Otamdan qolgan dalalar‖ romanini yaratdi. 
Bo‗ri polvon, Ziyodulla chavandoz, Qoplon bobo,
Oymomo kabi ko‗p qiralli go‗zal obrazlarni yaratib qalami 

---

120 
charxlangan Tog‗ay Murod ―Otamdan qolgan dalalar‖ 
romanidan o‗zbek dehqonining tipik obrazini yaratdi. O‗zbek 
millatining taqdiri, o‗tmish va kelajagi Dehqonqul obra zi 
timsolida badiy jonlantirilgan bo‗lib, talqin sodda, baxshiyona 
uslubning qo‗llanilishi romandagi obrazlilikni oshiradi va xalq
tilining rang –rang nozik qirralarini ochib berishga xizmat 
qiladi. 
Tog‗ay Murod avvalgi qissalarida davlat olib borgan 
mafkuraviy siyosatning ayrim salbiy oqibatlari, turg‗unlik 
davrida avj olgan buzuqlik va munofiqlikni qalamga olgan 
bo‗lsa (―Yulduzlar mangu yonadi‖da raisning inahs yo‗lga 
kirishi, ―Ot kishnagan oqshom ‖da zotdor otlarning 
go‗shtgatopshirilishi, ―Oydinda yurgan odamlar ‖da kotib 
olamdan o‗tgan odamlarning nafaqasini olishi va h.k.). ―Otam 
dan qolgan dalalar‖ romanidan sobiq sho‗rolar tuzimi 
tomonidan olib borilgan mustamlakachilik siyosatining 
illatlari, milliy ozodlik kurashining parokandalikka uchrash sa 
bablari, paxta yakkahokimligining oqibatlari, milatning 
qatag‗on qilinishi o‗zbek xalqi taqdiri misolida ochib beradi. 
―Otamdan qolgan dalalar‖ asari zamonaviy roianga xos 
xususiyatlarni o‗zida mujassamlashtirgan bo‗lib, yangi o‗zbek
romani mezonlarini ham birmuncha oydinlashtirdi. 
Tog‗ay murod qahramonlari zaminni, zilol suvlarni 
jannatmakon bog‗ – rog‗larni yaratgan egamning tuhfasi suyub 
ardoqlagan, qadrlagan oddiy odamlar bo‗lib, ular har bir 
qarich yerga mehrini beradi, bolasiday avylab asraydi, padari 
buzrukvoriday, volidan mutaramasiday e‘zozlaydi. Romanda 
tasvirlangan Jamoliddin ketmon yurt no tinch langa ch,
sharqona an ‗a na lar ning ye vropacha ma‘naviy –ru xiy mu 
xit bi lan al mash tiri li shi ga, ma vjud tar tib larga putur ye 

---

121 
tishiga befarq qarab tu ra o lma y di. Fvrg‗o nadan Denovga
ko‗ chib ke tadi . ja mo li ddin dagi go‗ zallik mehna t kash 
likda, so dda d i llikda , xudojo‗ylikda, dunyo voqealariga
bee‘ tiborlik da, taqdir ga ri z o lik da ko‗ rinadi. Biroq shu 
mo‗ min chol zo limdan necho g‗ lik nafrat lan masing, un 
dan yir oqroq yurish ga ur unmasin, noi lojlik dan pi choqni 
qinidan sug‗u rish ga cha bo rib ye ta di. 
Yosh ligidan oq Chor xu kumati siyosvtidan qoni q 
may, zo‗rayib bo ra yot gan mi li tari zmdan nafrat lanish ruhi 
da o‗ s gan to‗ n g‗i ch o‗g‗il Aqrab o‗z-o‗zi ni ich ki bir
tuyg‗u bilan bo s qin chi lar to‗ dasi dan qa sos o lish ga 
chog‗lay di. ―Bo tar tunning o tar tonggi bo‗ ladi‖, - deb bil
gani bois yurt ni yo g‗iy b osi b yot gani da muqaddas zamin,
din diyo natni asr ash adolatni t iklashdek oliy maqsad lar yo‗ 
lida ku rash ga ki radi. Aq rab qo‗rboshi ba‘ za n ex tiroslar 
ga beriladi. Bunday dam larda u xayot dagi no rasoliklar,
xalqi boshiga bo sqin si lar tomoni dan yog‗ diril gan balolar 
ollo x ning iro dasi bi lan gi na sodir i e til ganiga ish on g isi 
kelmaydi. ―Xudo dan-da o‗tdi, bandadan – da o‗tdi ‖- qabilida 
fikrlagan qahramon ko‗p o‗tmay, No‗g‗ay Chanishevga qarata: 
―Ayb senda-da bo‗lmadi, ayb menda-da bo‗lmadi. Bari 
xudodan bo‗ldi‖- deya taqdirga tan berishga majbur bo‗ladi. 
Darhaqiqat, mo‗min-musilmon Sharq odami hamisha taqdir 
kishisidir. Aqrab ham itoatkor muslim. Shunga qaramasdan,
so‗zsiz, harakatsiz, taqdir xukimga bosh egib ketaveruvchi 
qo‗yday yuvvosh ham emas. U ko‗ksi baland, g‗ururi yuksak 
o‗zbek o‗g‗loni. Aqrab qo‗rboshi bor haqiqatni mardona tan ola 
biladi. U o‗z o‗ligining-da beqadr bo‗lishini, begona yerlarda 
qolib ketishini istamaydi. Aqrabdagi jur‘at, jasorat,
vatanparvarlik, g‗urur o‗zini ajabtour jasur deb bilgan , o‗ziga 

---

122 
bino qo‗ygan polkovnikni ham shoshirib qo‗yadi. Polkovnik 
Chanishevdagi bu mulzamlik roman salmog‗i va ta‘sir kuchini 
yanada oshirib yuboradi.
Qo‗rquv va hadiksirash ruhida, og‗ir mehnat ostida o‗sgan,
bolaligi o‗g‗irlangan Dehqonqul qalbida ham tizginsiz nafrat 
mujassam. Ma‘naviy – marifiy inqirozning yangi davrdagi 
qurboniga aylangan avlod fojeasi ulardagi shijoatning 
so‗ndirilishi, itoatkorlikning teranlashuviga borib taqaladi. 
Itoatkorlikka qo‗rkitish orqali erishiladi. Ziyod Cho‗liboyev kabi 
yoshlar xudbinlik va loqaydlik, milliy qiyofasizlikning qurboni 
bo‗ladilar. So‗z va ijro birligiga amal qilmaydigan Mavlonov,
firqa ishiga sadoqatli bo‗lishga intilgan maktab direktori, fizika,
geografiya, adabiyot muallimlari Chingiz Aytmatov ta‘kidlagan 
―manqurt‖ lashgan: mehr-muruvvatdan, insoniy his- 
tuyg‗ulardan, o‗y-fikr va andishadan yiroq kimsalardir. Ular 
xatto g‗amli kunda bir mo‗min o‗z dindoshiga qanday tasalli 
berish kerakligini-da bilishmaydi, balki buni unutishadi,
qo‗rquv ularni vijdonan cho‗ltoq qilib qo‗ygan.
Tog‗ay Murod talqinidagi inson o‗zligining yo‗qolishida,
e‘tiqodi asoslarining chok-chokidan so‗kilishida paxta yakka 
xokimligi yetakchi sabablardan biridir. Xalol mehnati bilan 
ilg‗or brigadir darajasiga ko‗tarilgan Dehqonqul tuhmat balosiga 
uchrab, bir yildan ortiq xo‗rliklar ko‗rgach sakkiz yilga 
qamaladi. O‗sha og‗ir kunlarda qahramon ayanchli hayotining 
sabab va mohiyatini izlab, o‗ziga, kechmishiga baho beradi. Bu 
o‗rinda adib qahramonni o‗z-o‗zini ruhiy badiiy tahlil etish 
usulidan nihoyatda unumli foydalanadi. Kelajakka ishonch,
yorug‗ kunlarga umid tuyg‗ulari bilan romanga nuqta qo‗yiladi. 
Muallif ko‗proq e‘tiborini insonning real hayotiga, tajribalardan 

---

123 
so‗ng yetib kelgan hayotiy xulosalariga, yaratuvchanlik,
bunyodkorlik faoliyatiga qaratadi.
―Bu dunyoda o‗lib bo‗lmaydi‖ romanida esa T. Murod 
Esonov (Botir firqa) ni o‗liklar va tiriklar diori o‗rtasiga qo‗yib,
o‗zining so‗nggi manziliga hozirlik ko‗rayotgan vaziyatda 
tasvirlaydi. Vijdon qarshisida tanho qolgan qahramon nafaqat 
o‗z- o‗zining, balki butun bir avlodning hayot yo‗lini xayolidan 
o‗tkazadi, idrok etadi, tahlil qiladi. Iymon musaffoligi, e‘tiqod 
teranligi, insoniy samimiyat, yaratish va bunyod etish baxti,
umuman, insoniy qadriyat va inson qadri masalalariga teran
nigoh tashlaydi. Botir firqa ham ma‘naviy ruxiy poklanish 
umididagi inson. Yorug‗ olamdan ketar chog‗ida qanday g‗oya 
uchun yashagani, butun hayoti, kuch - quvvatiyu iqtidorini 
nimaga bag‗ishlaganligini muhokama qilar ekan, alal –oqibat 
o‗zini qanday poklanishni bilmagan, adashgan avlod vakili deb 
bilaadi. Adib uning qiyofasida adashgan avlod simosini 
gavdalantirishga muvaffaq bo‗ladi.
Muallif insoniyatga cheksiz mehr bilan boqadi. Hayot 
go‗zalligigi, yashash zavqini, yaratuvchanlik shkuxini, insoniy 
mehr-oqibatni, e‘tiqodga sadoqatni ulug‗laydi. Yozuvchininng 
bosh poetik niyati mute‘ylik va tobelik falsafasining paydo 
bo‗lish sabablarini teran tahlil etishga qaratiladi. Natijada,
zaminga muhabbat qadriyatlarga sadoqat, iroda, bardosh 
tuyg‗ularining e‘zozlanishi yanada kuchliroq ahamiyat kasb 
etadi.
XX asrning oxirgi 20yilligidagi o‗zbek badiiy prozasi 
favqulodda o‗ziga xos va original hodisa ekanligi bilan ajralib 
turadi.Undagi yangiliklar dastavval badiiy nutq shakllarining 
rang-barangligida ko‗rinadi.Xalq jonli so‗zlashuv tilining mo‗l-
ko‗l qo‗llanilishi, muallif va personaj ovozlarining o‗zaro 

---

124 
chatishuvi, 
polifonik(ko‗p 
ovozli)nutqning 
o‗ziga 
xos 
ko‗rinishlari hamda ohanglar rang-barangligi bu davr 
prozasining asosiy belgilariga aylandi.Yozuvchining tilga 
munosabati o‗zgarayotganligi tufayli badiiy tasvirda jiddiy 
ijobiy siljishlar ro‗y berdi, asarda til, nutq muammosi oldingi 
o‗riga chiqdi.Zero, nutqda adibning o‗ziga xos uslubi, 
materialdan foydalanish mahorati, uni ma‘lum shaklga sola 
bilish qobiliyati ochiq namoyon bo‗ladi.Endilikda so‗zga faqat 
tadqiqot sifatidagina emas, balki voqyelikni vujudga keltiruvchi, 
uni tushunarli bayon qiluvchi, badiiy asar imoratini bunyod 
etuvchi qurilish materiali sifatida qarash istagi ham paydo 
bo‗ldi. 
Hozirgi zamon nasri nutqi poeziya bilan yaqinlashdi (bu 
usul, ayniqsa, Tog‗ay Murod ijodida yaqqol ko‗rinadi), ayni 
chog‗da, folklorlarga xos ko‗p ma‘nonilik, xalq qo‗shiqlari 
ohanglaridan foydalanish kuchaydi.Yozuvchilarimiz endilikda 
nasriy asarlariga ongli ravishda she‘riyatga xos tamoyillar-ritm, 
turoq, vazn va lirik takrorlarni ham kiritmoqdalar(bu usul Omon 
Muxtor ijodida ko‗p uchraydi).Ho‗zirgi adabiy jarayonda ritm 
prozaik nutqning eng muhim stixiyasi bo‗lib qoldi.Shu bilan 
birga, rivoyat, afsona va miflardan unumli foydalanilyapti. 
O‗zbek nasri olamga yuz tutdi, dunyo tafakkuridan oziqlana 
boshladi, jahon adabiyoti bilan bellasha oladigan asarlar paydo 
bo‗ldi.Men A.Muxtorning ―Chinor‖.O‗.Hoshimovning ―Ikki 
eshik orasi‖, M.Do‗stning ―Lolazor‖, O.Muxtorning ―Ko‗zgu 
oldidagi odam‖, ‖Tepalikdagi xaroba‖ kabi asarlarini bemalol 
dunyo xazinasidan o‗rin oladigan durdonalar qatoriga qo‗shgim 
keladi. Chunki bu yozuvchilarning asarlarida so‗zning o‗zi 
gapiradi, turli ohanglarda kuylaydi, rang-barang bo‗yoqlar bilan 
jilvalanadi, bayon kitobiylikdan mutlaqo xoli. 

---

125 
Istiqlol 
davri 
adabiyotining 
nutqiy 
jarayonlarini 
quyidagichatasnif 
etish 
va 
o‗rganish 
maqsadga 
muvofiq:1)monologik 
qissaxonlik 
uslubi; 
2)ikki 
ovozli 
hikoyanavislik 
uslubi;3)ko‗povozli(polifonik)bayonchilik 
uslubi;4)ohangning har xilligi – patetik, oratorlik, qo‗shiq, 
deklamasiya uslubi;5)iboralarning qurilishi jihatidan – kesik, 
zarbli, yoyiq va ritmik uslub;6)leksik jihatdan arxaizm va 
neologizm bilan to‗yingan avtor nutqi uslubi va hokazo. 
M.Do‗stning ―Lolazor‖romanida hikoya qilishning yangicha 
shakllariga duch kelamiz.Unda birato‗la uchta hikoyachi 
namoyon bo‗ladi:muallif, Nazar Yaxshiboyev va Saidqul 
Mardon.Agar ularning roman voqealarini bayon qilish nuqtai 
nazaridan tutgan mavqyeini belgilaydigan bo‗lsak, qissanavis 
Saidqul Mardon birinchi o‗ringa chiqadi.Chunki uning bayoniga 
muallif mutlaqo aralashmaydi.Zero, Saidqul Mardon ham xuddi 
M.Do‗st singari yozuvchi va u romanda mustaqil fikrlash, 
munosabat bildirish, muhokama qilish huquqiga ega.Buning 
ustiga, yozuvchi o‗zi hikoya qilayotgan voqea-hodisalarning 
bevosita guvohi ham. 
Romanda ikkinchi hikoyachi –Nazar Yaxshiboyev.Asarning 
―Bemor‖deb nomlangan yetti bobida Nazar Yaxshiboyev 
o‗quvchiga o‗zini o‗zi tanishtiradi, uning ong oqimi 
beriladi.To‗g‗ri, Nazar Yaxshiboyevning ana shu o‗ylari orasiga 
ba‘zan izohlovchi, sharhlovchi sifatida muallif ham kirib 
keladi.Nazar Yaxshiboyev bemor bo‗lganligidan vaqti bemalol, 
shuning uchun ko‗p xotiraga beriladi, o‗xzgalar bilan 
suhbatlashadi.Bularning barchasida u o‗zini baholaydi, taftish 
qiladi, munosabat bildiradi. 
―Lolazor‖da badiiy nutqning retrospektiv shaklidan ham 
unumli foydalanilgan.Asarda aks ettirilgan real vaqt Saidqul 

---

126 
Mardon nutqida ma‘lum uzluksizlikka, qat‘iy chegaraga ega 
bo‗lsa ham Nazar Yaxshiboyev o‗ylarida u ko‗pincha cheklanib 
qoladi.Ya‘ni voqealar tasvirlanayotgan vaqtning ko‗lami bilan 
doim ham mos kelavermaydi.Shu sababdan bayonning 
uzluksizligi ―buzilib‖, ayni paytda retrospektiv bayon roli 
oshadi.Retrospektiv bayonda xotiradagi voqealar qahramon 
ongidan qalqib chiqib, ayni paytdagi hodisalar bilan 
assosiasiyaga kirishadi, ular o‗rtasida ichki bog‗liqlik vujudga 
keladi.Retrospektiv bayonda muallif kichik bir maydonda ko‗p 
yillik voqealarni personaj xarakterining rivojlanishi bilan 
bog‗liq suratda markazlashtiradi. 
Lekin asarga retrospektiv bayonni haddan ziyod kiritish 
unda ifodalanayotgan voqyelik va harakatlar izchilligini buzishi, 
bayonda‖zigzag‖shaklini 
vujudga 
keltirish 
ham 
mumkin.‖Bemor‖boblarida xuddi shunday holat ko‗zga 
tashlanadi.Nazar Yaxshiboyev hozirgina suhbatlashib o‗tirgan 
xotini, o‗g‗li yoki biror shogirdi qolib, uzoq o‗tmish xotirasiga 
beriladi.Bunday xotiraga berilish jarayoni uzoq vaqtga 
cho‗ziladi va natijada suhbatdosh Nazar Yaxshiboyevning ham, 
yozuvchining ham, o‗qituvchining ham esidan chiqadi.Albatta, 
bunda yozuvchi retrospektiv bayon bilan perspektiv bayon 
o‗rtasidagi me‘yorni buzmaslikka, ular o‗rtasidagi ichki 
bog‗liqlikni ta‘minlashga alohida e‘tibor beradi.Lekin ayrim 
boblarda xotiraga asoslangan bayon bilan ayni paytdagi voqea 
bayoni o‗rtasida biroz uzilish ro‗y berganligi seziladi.Bu 
kamchilikni qissanavis Saidqul Mardon hikoyasi to‗ldirib ketadi. 
Har qanday badiiy asarda badiiy zamon talqini yetakchilik 
qiladi va asar kompozisiyasidan o‗rin oladi. Shuning uchun 
badiiy asarda zamonni aks ettirish o‗sha davr muhitini, tarixiy 
sharoitini, obrazlar tizimini, badiiy xarakter va ruhiyatni 

---

127 
haqqoniy talqin etish uchun asos bo‗ladi. Zamonni yoritish 
yozuvchidan davr muhitini, tarixiy shaxslar siymosini haqqoniy 
aks ettirish uchun tarixiy faktlarga ma‘lum darajada asoslanib,
ularning badiiy siymosini aks ettirishni talab etadi.
Xulosa qilib aytganda, badiiy talqinda makon va zamon 
talqini tarixiy shaxs obrazlarini badiiy tadqiq etish uchun asosiy 
vosita bo‗lib xizmat qiladi. Davrning murakkab voqyealarini,
inson ruhiyatidagi kechinmalarni yuzaga chiqargan. Ayniqsa,
xarakter badiiyati, muhit va jamiyat o‗rtasidagi ziddiyatlarni,
shaxsning psixologik murakkabliklarini davr nuqtai nazaridan 
talqin etishga asos bo‗lgan. Shu ma‘noda, tasvir xronotopi Odil 
Ëqubov romanlari poetikasida muhim o‗rin tutadi. Badiiy 
makon va zamon yaxlitligi aslida ifoda yig‗iqligini ta‘minlab,
adabiy talqinni batafsillik va bir xillikdan muhofaza etadi. 
Binobarin, ijodiy uslub takomilida badiiy muhokama rang-
barangligi muayyan o‗rin tutadi.