O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universisteti

 
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 
1.Istiqlol davri adabiyotida publisistik janrlar taraqqiyotini 
qanday izoylaysiz? 
2.Sobiq sho‘rolar davri pudlisistikasining xususiyatlari? 
3.Nima uchun istiqlol yillarida publisistik janralr takomili 
o‗z ifodasini topmoqda? 
4.Suhbat janrining bugubki kundagi taraqqiyotini izohlang? 
Adabiyotlar: 
1.И.Султон. Адабиѐт назарияси.- T.: 1986. 258- 262-
бетлар.
2.Умуров Ҳ. Адабиѐт назарияси. – T.: ―Шарқ‖, 2002. 
220-221- бетлар.
3.Имомов К. Ўзбек халқ прозаси.- T.: ―Фан‖ 1981. 3-11-
бетлар.
4.Ўрта Осиѐ ва Қозоғистон халљлари адабиѐтидаги 
роман жанрини тирологик ўрганиш. – T.: ―Фан‖, 1991. 4-45-
бетлар. 
5. Раҳимов З. Ўзбек романида конфликт кўринишлари 
// Ўзбек тили ва адабиѐти, 1999. 5-сон, 47-49-бетлар.

---

153 
11-MAVZU 
HOZIRGI DRAMATURGIYANING UMUMIY 
XUSUSISYATLARI 
Reja: 
1.Keyingi yillar dramaturgiyasining umumiy xususiyatlari.
2.Dramada inson talqini masalalari. 
3.Sh.Boshbekov, 
A.Ibrohimov 
dramalarida 
badiiy 
konflikt.
4.Dratik asarlarning istiqlol yillaridagi taraqqiyti va badiiy 
xususiyatlari haqidagi qarashlar nimalardan iborat. 
5.Odil Yoqubovning ―Avlodlarga vasiyat‖ dramasida 
tarixiy voqelik talqini va ijodkor mahorati. 
Tayanch iboralar:
Dramalarning taraqqiyoti, badiiylik, 
funksiyasi, taqlin, konflikt, tushunvhalar ifodasi. 
Dramaturgiya janrining shakllanishi, tarqqiyoti, adabiy 
jarayondagi o‗rni, dramada xarakter va badiiy konflikt. 
Sh.Boshbekov, A.Ibrohimov dramalarida hayotiy ziddiyatlar 
talqini. 
O‗zbek milliy tafakkuri, estetik qarashlarida sodir bo‗lgan 
evrilishlar dramaturgiya taraqqiyotiga ham jiddiy ta‘sir ko 
o‗rsatdi. Bu vaqtda yaratilgan asarlar orasida Usmon Azimning
―Bir qadam yo‗l‖, Ilxom Hasanning ―Bir kam dunyo‖, Abdulla 
A‘zamning 
―Dugohi 
Xusayniy‖, 
Erkin 
Samandarning 
―Arabmuhammad Bahodirxon‖, O. Yoqubovning ―Bir koshona 
sirlari‖ kabi asarlari dramaturgiyada erishilgan o‗ziga xos 
yutuqlardan bo‗ldi. Dramaturgiya garchi sahna talablariga 
bog‗liqlik nuqtai nazaridan kanservativ tur bo‗lsa-da, shakliy 
izlanishlar qilish, ijodiy tajribalar o‗tkazish to‗xtab qolgan emas. 
U.Azim, E.Samardar va A.A‘zam qalamiga mansub dramalar
sahna asarlari yaratishdagi dadil tajribalar mahsulidir. 

---

154 
Dramaturglar tomonidan son-sanoqsiz hayotiy vaziyatlarda 
harakat qilayotgan qahramonlar tabiatidagi evirilishlar ham 
adoqsiz darajada turfa bo‗lishi mumkinligini nozik his etilgan va
drama – versiya, drama – vaziyat singari ifoda shakllari o‗ylab 
topilgan. Bu hol mazkur sahna asarlarining muvaffaqiyatli 
chiqishini ta‘minlagan.
Ayni vaqitda, milliy dramaturgiyada tilga olishga loyiq
badiiy yutuqlar kam ekanligini tan olish kerak. Istiqlol 
dramaturgiyasi bozor iqtisodi talabalariga eng ko‗p berilgan 
adabiy tur bo‗ldi deyish mumkin. Bu hol sahna asrlarining 
sifatiga salbiy ta‘sir ko‗rsatmay qo‗ydi, albatta.Aytish 
kerakki,miqdor jihatijan dramachilik taraqqiyotida e‘tiroz 
bildirib bo‗lmaydi.Lekin keyingi o‗n yillikda dunyoga kelgan 
dramalardan qirqqa yaqini tekshirib chiqilganda ularning uchdan 
biri 
turli 
yubiley 
munosabati 
bilan 
yozilganligi 
aniqlandi.Komediya degan nomga davogar sahna asarlarining 
esa 
deyarli 
barchasi 
teatrlarning 
buyurtmasi 
bilan 
yaratilgan.Albatta, ijtimoiy buyurtma yo‗li bilan ham yetuk 
badiiy asarlar dunyoga kelishi mumkin.Bunga milliy va jahon 
adabiyoti tajribasidan istagancha misollar topsa bo‗ladi.Ammo 
butun boshli miilliy dramaturgiyani faqat buyurtma yo‗li bilan 
taraqqiy ettirishga urinishni badiyat nuqtai nazaridan sog‗lom 
hol deb bo‗lmaydi.
Dramalar, asosan,shaxslarning yubileylari munosabati bilan 
yaratilayotgani sahna asarlarining nomlarini sanashdayoq 
ma‘lum bo‗ladi. To‗ra Mirzoning ―Amir Temur‖, Abdulla 
Oripovning ―Sohibqiron‖, Odil Yoqubovning ―Fotixi Muzaffar 
yoki bir parivash asiri‖ dramalari jahongir Amir Temurga
bag‗ishlangan bo‗lsa, Hayitmat Rasulning ―Piri koinot‖, 
Yo‗ldosh Sulaymonning ―Al-Farg‗oniy muhabbati‖, Ibrohim 

---

155 
rahimning ―Farg‗ona farzandi‖ asarlari buyuk matematik va 
astranom ajdodimizga atalganligi ko‗rinib turibdi. Shuningdek, 
Mashrab, 
Cho‗lpon, 
Usmon 
Nosir 
singari 
mashhur 
yurtdoshlarimiz yubilaylari munosabati bilan ham bir qator 
sahna asarlari dunyoga keldi. Badiyat nuqtaiy nazaridan u 
asarlarni yoppasiga salbiy baholab bo‗lmaydi. Lekin ularning 
estetik kashfiyot bo‗lmaganligi ham haqiqatdir. Bu xil asarlarda, 
aksariyat hollarda, drama mualliflarining ezgu niyati badiiy 
voqelikka aylanmay qolgan. Chunki asar ichki ruhiy ehtiyojdan 
ko‗ra ko‗proq ijtimoiy zaruriyat tufayli dunyoga kelgan. 
Istiqol davri komediyalarining saviyasi kishida haqli e‘tiroz 
va jiddiy havotir uyg‗otadi. Negaki, o‗zbek komediyachiligining 
dastlabki qadamlaridayoq juda zalvorli va esda qolarli bo‗lgan. 
Hamza, A. Qahhor, Sh. Boshbekovlarning teran ma‘noli kulgi 
asarlarini eslashning o‗zi da‘voyimizning nechog‗lik haq 
ekanligini ko‗rsatadi. Bugungi komediyalarning badiiyati na 
ijrochilarga, na tamoshbinlarga va na o‗quvchilarga biror estetik 
ozuqa bera oladi. Sahnaviy ijodning komediya deb atalmish 
muqaddas bir turiga ko‗cha so‗zlari, ko‗cha hissiyoti, tiyiqsiz 
chuchmallik, pardasizlik dadil kirib kelmoqda. Mualiflar 
to‗qnashuvlar tarangligi haqida emas, balki bachkana qiliqlar, 
pardasiz so‗zlarni ko‗proq qo‗llash haqida bosh qotirishmoqda. 
Bu xildagi bitiklar to‗xtovsiz sahnalashtirilayotganligi, boz 
ustiga ko‗plab tomoshabinlarga ega bo‗layotganligi esa milliy 
estetkamiz uchun jiddiy xavfdir. Chunki millatning badiiy didi 
shakillanishiga to‗g‗ri yo‗nalish bermay turib, uning 
ma‘naviyatini yuksaltirib, komil shaxsni tarbiyalash haqida 
gapirish behudadir.
Istiqlol davrida she‘riyat va nasl borasida mustaqillikkacha 
bo‗lgan yaqin o‗tmishdagi estetik yuksakliklargayetilibgina 

---

156 
qolmay, undan balandroq cho‗qqilarni egallash imkoniyati 
yuzaga kelganligi ayon haqiqat bo‗lsa, dramaturgiya bobida shu 
vaqtgacha 
erishilgan 
sahnaviy 
yuksaklikka 
yaqin 
kelinmayotganligi ham bor gapdir.
Davr ahli ruhiyatidagi oshkora asabiylik, sezimlar nozikligi, 
munosabatlar dramatizmidagi taranglik hali – hanuz pesalarga 
ko‗chganicha, sahna hodisasiga aylanganicha yo‗q. Ehtimol, 
miliy tafakurdagi to‗xtamlarning estetik qarashlardagi 
qanoatlarning qat‘ilashmaganligi, hozirgi voqelikning 
ijodkorlardan yetarlicha uzoqlashmaganligi, shu hayot tufayli 
yuzaga kelmagan hissiyotlar junbushining tiniqmaganligi, 
ijtimoy to‗qnashuvlar ruhiyatida bergan aksi sadoni sahnabob 
shakilda moddiylashtirish qiyinligi bunday holning ro‗y 
berishiga sababdir. Holbukiy,har qanday keskin ijtimoiy 
o‗zgarish va yangicha hayotiy vaziyat dramatik turdagi asarlar 
yaratilishi uchun mo‗l-ko‗l material bera oladi.
Har bir odamda bo‗lgani kabi xar bir millatning va har bir 
davrning ham o‗z mo‗ljallari, egallanishi orzu etiladigan 
marralari bo‗ladi. Mustaqilikka erishilganidan keyingi davr 
o‗zbek adabiyoti uchun inson ma‘naviyati qirralarini tekshirish, 
odam ruhiyatidagi ko‗z ilg‗amas sezimlarni tadqiq etishga ana 
shunday baland marradirki, milliy adabyotimiz ana shu marrani 
egallashga intilmoqda.
Tarixiy haqiqatni ta‘sirchan gavdalantirish uchun adabiy 
asarlarda turli badiiy vositalar qo‗llaniladi. Real voqelikni 
manzarasi to‗qima qahramonlar taqdiri, faoliyati orqali 
yorqinlashtiriladi. Asar sujetini to‗qima voqealar asosiga 
shakllantirish 
va 
ularga 
tayanib 
Amir 
Temurdavri 
murakkabliklarinimanzaralantirishgaintilish‖Sohibqiron‖dramas
ining ham mohiyatini belgilaydi. 

---

157 
―Sohibqiron‖ dramasida hayot haqiqatining ta‘sirchan 
manzarasini ko‗rsatish, Amir Temur shaxsida mujassamlashgan 
ulug‗vorlikni 
gavdalantirish 
maqsadida 
qator 
to‗qima 
qahramonlar obrazi ham yaratilgan. Sartarosh, yasovul 
Qosimbek, Kayxisrav, shatranji Alovuddin, xufya Buqalamun, 
turli mamlakatlarning elchilari obrazlari real voqyelikni 
akslantiruvchi adabiy qahramonlar sanaladi. Bir-ikki ko‗rinib 
ketuvchi ushbu to‗qima qahramonlarning har biri sohibqiron 
siymosining ulug‗vorligini gavdalantiruvchi muayyan ‖yuk‖ 
bilan harakatlanadi. 
Sartarosh obrazi ―men hazrat emas, Men ham Temur deb 
atalmish oddiy bir banda ― (43-bet) degan sohibqironning barcha 
qatori inson ekanini namoyon qilgan.Bu asar boshida 
ham,xotimasida 
dramaning 
falsafiy 
mazmunini 
chuqurlashtirgan.Amir Temur: 
Sartaroshsan,mana senga boshimni egdim...(9-bet) 
Sartaroshga bosh egar,ha,jahongirlar ham. 
Boshqalarga egilishdan asrasin xudo!... 
Har qaydayin bandaga ham kerakdir sirdosh(8-bet) 
deb sartaroshga ko‗nglini ochadi. 
Qo‗ni-qo‗shni uluslarning hukmdorlari 
Shamshirimdan qo‗rqadilar,shonimdan emas(9-bet) 
deydi. O‗zining tug‗ilgan tuprog‗i ozodligi uchun qay tarzda 
jangu jadalga otlangani, ‖mansabparast, g‗ayur, battol, o‗g‗ri, 
firibgar, xushomadgo‗y kimsalarni o‗ziga mahram sanamasligi, 
ularning yuragida ne kechishini oyinaga boqqan kabi ko‗rib 
turishini‖ (9-bet) aytadi. 
Sohibqiron faqat sartarosh bilan emas, yon-veridagi boshqa 
odamlar bilan ham samimiy suhbat qiladi.Bu bilan buyuk 
shaxslar 
ham 
barcha 
singari 
oddiy 
odam 
ekanligi 

---

158 
ta‘kidlanadi.Dramada ham Amir Temurning qahridan ko‗ra 
mehri baland bo‗lganini ko‗rsatishga alohida e‘tibor qilinadi. 
Atoqli adib Chingiz Aytmatov: ‖Amir Temur buyuk davlat 
arbobiga xos tadbirkorlikni ham, harbiy tafakkurni ham, 
oldindan ko‗ra olish iqtidorini ham, ruhoniyligu islohotchilikni 
ham o‗zida mujassam etgan‖
2
, deydi. Chunki u qonli urushlar, 
zulm, bosqinchiliklar avj olgan bir zamonda yashagan.Davrning 
turfa to‗siqlarini beqiyos zakovat,hayratlanarli tadbirkorlik bilan 
yengib o‗tgan. Amir Temurning saltanatni boshqarish san‘atiga 
dunyo ahli tan bergan. Uning jang yo‗riqlari, dushmanlariga 
qarshi olib borgan kurash usullari shohu sultonlar uchun o‗ziga 
xos ibrat bo‗lib kelgan. ‖Sohibqiron‖da ham Amir Temurning 
raqiblarini yengish yo‗lidagi tadbirlari ta‘riflanadi. Temur 
o‗zining saltanatini boshqarish tadbirlari haqida so‗zlay 
turib,jumladan,shunday deydi:
Bolalarim,unutmangki, 
Davlat ishida 
Har qanday yumushning ham 
O‗z o‗rnibordir. 
Minglab xufya xizmat qilar bizga,masalan, 
Ammo ular tanishmagay bir-birlarini. 
Xabarlarni shoshilmasdan,tinglab,o‗rganib, 
Barchasiday chiqargaymiz zarur xulosa. 
Dramada shu minglab xufyalardan biri-Buqalamunning 
obrazi yaratilgan.Sohibqironning ishonchli kishilaridan biri 
bo‗lgan Buqalamunning asl ismi Itolmas.Butun qiyofasini,hatto 
ko‗zlarining rangini o‗zgartira oladi,ko‗p ellarning tillarini 
biladi,deb ta‘riflangan.Buqalamun eng mushkul topshiriqlarni 
ham epchillik bilan bajaradi. Ushbu to‗qima qahramonining 

---

159 
hatti – harakatlari Amir Temurning siyosat maydonidagi makr – 
xiylalardan qay tarzda xabardor bo‗lganini bayon etadi.
―Shatranch ilmi jahongiri‖ deb ta‘riflangan Aloviddinning 
obrazi esa sohibqironning buyuk iroda, kuchli ruh kishisi 
bo‗lganini dalolatlaydi. Sulton Boyazid lashkarlari bilan hayot-
mamot jangi ketayotgan bir paytda Amir Temur Aloviddin bilan 
shatranj o‗ynab o‗tiradi.Chodir ortidan jang suronlari eshitilib 
turadi.‖Ayni chog‗da mening bunday o‗ltirishim dushmanga 
allaqachon ma‘lum bo‗ldi.Bu firibimdan ularning dilida qo‗rquv 
tahlikasi boshlandi‖,deydi Amir Temur.Shoir xayolining kashfi 
bo‗lgan bu jarayonni shatranj o‗yini qoidalariga muvofiq 
manzaralantiradi.AmirTemur taxta ustida ruh donalarini 
harakatlantirib,kutilmaganda Aloviddinni chiroyli mot qiladi 
.Sohibqironning buyuk iroda egasi ekanini,ulug‗ donishmand 
egasi ekanini,uning ulug‗ donishmand bo‗lganini gavdalantirish 
maqsadida asarga kiritilgan bu o‗yin ham falsafiy ruh bilan 
yo‗g‗rilgan.Aloviddin o‗yin chog‗ida Temurga g‗alabaga 
erishish uchun asp donalaringizni harakatlantiring,deydi 
Sohibqiron esa unga: 
Tangrim madodkor! 
Ruh surish fikrini u o‗rgatdi menga... 
Eshitingiz, 
Ruh haqiqat qilichidek keskir,beomon. 
Men ruh bilan jang qilishni sevaman juda, 
Shoyad ruhlar menga mudom bo‗lgay madodkor(68-69-
betlar)-deydi.Amir Temur shatranj o‗yinida ruh donalari 
yordamida g‗olib kelishi qo‗shinlarining dushman lashkarini 
yengib,Rum sultoni Boyazidni asir olishiga to‗g‗ri keladi. 
Tarixiy voqelikka mana shunday badiiy tus beriladi.

---

160 
Ma‘lumki, 
qahramonlar 
o‗rtasidagi 
keskinlikni 
chuqurlashtirishga 
berilib 
ketish 
asarga 
hamisha 
ham 
muvaffaqiyat keltiravermaydi. To‗qnashuvlarni kuchaytirishga 
kirishib ketish asosiy qahramon taqdiri bir yoqda qolib, boshi, 
oxirini tutib bo‗lmaydigan sarguzasht tafsilotlari oqimiga tushib 
qolishga olib keladi‖. Sohibqiron‖dramasida ana shunday 
saqlanilgan.Asosiy 
maqsaddan 
chalg‗imaslik 
uchung 
qahramonlar o‗rtasida ziddiyatlar zanjiri hosil qilinmagan. 
Voqyealar keskinlashib ketishi mumkin bo‗lgan o‗rinda yangi 
bir qahramon sahnaga chiqarilib, vaziyat iliqlashtirilgan.Yasovul 
Qosim-ana shunday obrazlardang biri. U Temur Aloviddinni 
shatranj o‗yinida o‗tirgan chog‗da Sulton Boyazidning asir 
olingani haqida xushxabar keltiradi.Sohibqiron bu qutlug‗ xabari 
uchun Samarqandga qaytib borgach,unga nabiralaridan birini 
berishini aytadi.Samarqandga qaygach, halolligi,sadoqati uchun 
vazir Muhammad Qovchinni ham kechiradi.O‗lpon talab qilib 
kelgan chin elchisiga ham g‗azab qilmaydi.Uni mehmon sifatida 
nabiralari to‗yiga taklif qiladi.Biroq sohibqiron shu lahzalarda 
yana jangu jadalga chiqish zarurati paydo bo‗lganini o‗ylab ich-
ichidan ezilib o‗tiradi: 
Evoh,meni avlodlarim kim deb eslashur?! 
Urushqoq bir jahongirmi yo haq posboni? 
Adolat deb umrim bo‗yi kurashdim,biroq, 
Afsuski,u bo‗lmas ekan jangu jadalsiz(117-bet) 
Tarixdan ham ma‘lum, Amir Temur g‗oyat chigal davrda 
yashagan.Adolat uchun kurash yo‗llarida qonli janglarga 
kirishga majbur bo‗lgan.Ana shu ziddiyatli buyuk siymo 
ulug‗vorligini gavdalantirishda Abdulla Oripov tarixiy shaxslar 
obrazi bilan bir qatorda to‗qima qahramonlar obrazlaridan ham 
mahorat 
bilan 
foydalangan.‖Sohibqiron‖dagi 
adabiy 

---

161 
qahramonlar tarixiy shaxslar obrazi bilan uyg‗unlashib, o‗tmish 
hodisalarning jonli, ta‘sirchan manzarasini namoyon qilgan.