O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universisteti


Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar



Yüklə 1,2 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə35/63
tarix18.09.2023
ölçüsü1,2 Mb.
#144996
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   63
Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar.
 
1.Dramatik tur va uning adabiy jarayondagi o‗rni. 
2.Dramalarning istiqlol yillaridagi taraqqiyotini qanday 
izohlaysiz? 
3.Dramaning mavzu jihatdan rang-barang ifodasi 
haqidagi fikrarizni qayd qiling. 
Adabiyotlar: 
1.Каттабеков А. Тарихий ҳақиқат ва бадиий маҳорат. –
Т.: ―Фан‖, 1982. 7-14-бетлар. 
2.Mirzayev 
S. 
Hayot 
va 
adabiyot. 
– Toshkent, 
―Sharq‖,2001 yil, 93-96-betlar. 
3.Yo‘ldoshev Q. Yoniq so‘z. – Toshkent, ―Yangi asr 
avlodi‖, 2006-yil, 68-73-betlar. 
4.Qo‘shjonov M. Yozuvchi kamolotidan dalolat. Qarang: 
Muhammad Ali Ulug‘ saltanat. Tarixiy roman. 1- kitob. 
Jahongir mirzo. – Toshkent, ―Sharq‖2002yil, 328-333-betlar.
5.Qo‘shjonov M. O‘tmishdan bir sahifa. Qarang: 
Muhammad Ali.Sarbadorlar. Tarixiy roman. – Tooshkent, 
G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san‘at nashriyotit,1997 
yil, 5-8-betlar. 
6.Karimov E. ―Sarbadorlar‖ romani haqida mulohazalar. 
―o‘zbek tili va adabiyoti‖ jurnali, 1996 yil, №4. 12-14-betlar. 
 
 
 
 
 


162 
13-MAVZU 
YOSHLAR SHE’RIYATIGA TAHLILIY 
YONDOSHUV 
Reja: 
1.Istiqlol yilaridagi she‘riyatning badiiy xususiyatlari. 
2.Yoshlar she‘riyatida mavzu ko‘lami va uning ifodasi. 
3.Modern an‘analarininf yoshlar sh‘eriyatidagi o‗rni. 
4.Taqin va badiiy mahorat tushunchalri va yoshlar 
she‘riyatining xususiyatlari. 
5.Yoshlar she‘riyati va adabioy tanqidiy qarashlar 
taraqqiyoti. 
Tayanch iboralar:
she‘riyat, badiiylik, tushuncha, ifoda 
shakli, tasvir, qarashlar. 
Hozirgi yoshlarning shijoati, intilishida misli ko‗rilmagan 
sur‘at borligi, fikrlashi, dunyoqarashi, borliqni obrazli idrok 
qilishi oldingi avlodnikidan ancha keng ekanligi ularning she‘r 
va hikoyalarini yarim asr avval qo‗liga qalam olgan 
ijodkorlarning ilk izlanishlari bilan taqqoslaganda ham aniq 
bilinadi. 
―Tuyg‗ular shaharchasi‖ deb nomlagan ilk to‗plamini 
o‗quvchilarga havola qilgan, yoshi yigirma beshdan sal oshgan 
Jo‗rabek Jahon ―Osmonning ustuni‖ she‘rini: 
―Ey, osmonni suygan daraxt,
Yulduzlarni qitiqlagan gul,
Sen ne deya qilgan eding ahd,
Tutindingmi quyoshga o‗g‗il‖ 
deya savol bilan boshlaydi 
va ikkinchi bandda: 
―Osmonlarni ko‗tarib ko‗kka,
Qadding sira bo‗lmagandir dol.
Oyga qo‗nim berib tunlari,


163 
Neni xayol surasan, ey chol‖
deya savolini davom ettiradi. 
Uning bu savollari daraxtning holatini kuzatib mushohada 
yuritishidan tug‗iladi. Daraxtning ―Yulduzlarni qitiqlagan gul‖ 
deb taʼriflanishi, undan ―Tutindingmi quyoshga o‗g‗il?‖ deb 
so‗ralishi, ―Oyga qo‗nim berib tunlari, Neni xayol surasan, ey 
chol?‖ deyilishi yosh shoirning nigohi o‗tkirligi, voqelikni 
o‗ziga xos tarzda kuzatishini namoyon etadi. Bunday o‗xshatish 
har kimning ham xayoliga kelavermaydi. Ellik yil avval ijodini 
boshlaganlarning o‗sha paytda yozgan she‘rlarida bu tarzda 
savol qo‗yish, bu shaklda obraz yaratish ko‗zga tashlanmaydi. 
Jo‗yali savol qo‗yish va shu asosda mushohada yuritish she‘rga, 
umuman, har qanday asarga salmoq, joziba bag‗ishlashi va bu 
o‗quvchi e‘tiborini darhol band etishi ―Tuyg‗ular shaharchasi‖ 
dagi boshqa she‘rlarda ham aniq ko‗rinadi. Ulardagi satrlar 
mavhum, so‗nik emas. Satrlarda so‗zlar o‗z o‗rniga tushgani 
bois barq urib yashnab turadi. Ularda ko‗ngildagi turli 
kechinmalar, sharhlash, izohlash, boshqalarga tushuntirish 
mushkul tuyg‗ular tiniq ifodalanadi. Masalan, ―Tayog‗ida 
qancha hikmat bor…‖ deb boshlanadigan she‘r shunday 
deyishga to‗la asos beradi. Yosh shoir ushbu she‘rida ham 
―Tayog‗ida qancha hikmat bor, Necha asr berkingan unda?‖ 
deya savol qo‗yadi va unga javob topish uchun: ―Bu yerlardan 
ne-ne zot o‗tgan, Oldin Xizr, keyin bu odam. Varaqlasam 
o‗tmishni bir-bir, Yashagandek bo‗lar avval ham‖ deb 
mushohada yuritadi. Lekin savollaridan tug‗iladigan xayolidagi 
o‗ylari cho‗zilib ketmaydi. Ular to‗rt qatordan iborat bir bandga 
jo bo‗ladi. Hayotning turfa tomoshalarini ko‗rib kechirgan
ijodiy tajribasi ortgan ijodkor esa yana savollar qo‗yib, 
xayollarini ifodalashda davom etardi. Jo‗rabek Jahonda ana shu 
kenglik yetishmaydi. U yoshlikka xos besabrlik bilan: 


164 
―Adashmasam, bilmaydi o‗zi, Kimdan meros bu tayoq – hikmat. 
Vatanini sevishin ko‗rib, Uni Shiroq deb o‗ylaysiz naqd‖ deya 
xulosa chiqaradi. ―Tuyg‗ular shaharchasi‖ muallifining 
savollarida ham, mushohadalarida ham, shoshqinlik bilan 
chiqargan xulosalarida ham uning nigohi, o‗ziga xos qarashi 
ko‗rinib turadi. Voqelikni kuzata turib, savol qo‗yish va shu 
asosda mushohada yuritib, ohorli obrazlar topish va kutilmagan 
xulosalar chiqarish ―Tuyg‗ular shaharchasi‖dagi barcha 
she‘rlarga xos umumiy xususiyat bo‗lib ko‗rinadi. Bunga esa 
hech bir ijodkor o‗z-o‗zidan, osonlikcha erishmaydi. Aslida har 
qanday bilim, jumladan, ohorli obraz, yangicha o‗xshatish, 
sifatlash, taqqoslashlar ham Allohning bandasiga ilohiy inʼomi, 
cheksiz marhamatining nishonasidir. Ohorli obrazlar, yangicha 
tashbehlar aksariyat hollarda behad hayratlanish va kuchli 
ta‘sirlanish natijasida tug‗iladi. Qalb hodisasi sanalgan 
hayratlanish va ta‘sirlanish yoqimli kechinma sifatida tiniq 
tuyg‗ular hosil qiladi. Shoirning ana shunday tuyg‗u va 
kechinmalari uning so‗zlarida in‘ikos etadi. Ellik yil avval har 
qanday 
shoir 
tevarak-atrofidagi 
hayot 
bilan 
bog‗liq 
kuzatishlarini, o‗zining ichki kechinma, tuyg‗ularini, shodlik va 
qayg‗usini sho‗ro mafkurasi doirasida, o‗zi yashayotgan zamon 
siyosatiga muvofiq tarzda ifoda qilardi. Endi esa ijodkorga 
shodlik va qayg‗usini ifodalashning chegarasi belgilab 
qo‗yilmagan. U o‗zi ko‗rgan-kechirgan, eshitgan hodisalari, his 
etgan kechinmalari, qalbidagi tuyg‗ularini zehni va qobiliyati, 
qalbi va aqlining quvvati darajasida bemalol ifodalay oladi. 
Mustaqillik davri yosh ijodkorlari she‘rlaridagi obrazli qabariq 
ifodalar, kutilmagan salmoqli xulosalar zaminida istiqlol inʼom 
etgan ana shu ijtimoiy erkinlik, ruhiy hurlik turadi. Ruhiyatdagi 
erkinlik kishini boshqalarni emas, o‗z-o‗zini muhokama etishga 


165 
undaydi. O‗z-o‗zini taftish etish esa odamga holi, asl ahvolini 
bildirib, uni o‗zini anglashga eltadi. O‗z ―men‖ini topishga 
intilayotgan kishi boshqalardan ko‗ra o‗zini ko‗proq ayblaydi, 
gunohlarini tan olishdan or qilmaydi, tortinmaydi. ―Tuyg‗ular 
shaharchasi‖dan joy olgan quyidagi she‘rda masʼuliyatni his 
etadigan, vijdoni sadosiga quloq tutib yashaydigan, kimligidan 
qatʼi nazar, odam boshqalar oldida burchdorligini biladigan har 
bir kishiga xos holat: ―Otamning ko‗ziga tik boqqanim chin, 
Onamga qattiq so‗z aytganim ham rost. Bundan xijolat ham 
bo‗lmaganman hech, Bir oqshom uxlamay chiqqanman, xolos. 
Nega sening ko‗zingga, ayt, tik Boqib bo‗lmas sira ham, 
Vijdon?‖ tarzida ifodalanadi. Bunday tavba-tazarru shoir 
haqiqatni boshqalardan ko‗ra chuqurroq anglashi, adolatsizlik
nohaqliklardan qattiqroq azoblanishidan dalolat beradi. 1988 
yilda tug‗ilgan, kollejni tamomlagan Nargiza Odinayevaning 
she‘rlari esa shoir qalbi hayotdagi haqlik-nohaqlikni emas, 
undagi go‗zallikni ham boshqalardan ko‗ra chuqurroq his etishi, 
dunyoga hammadan ko‗ra ko‗proq hayrat bilan boqishini 
bildiradi. Nargiza ham hamma narsa to‗g‗risida mushohada 
yuritishga keng imkon berilgan zamonda ulg‗aygani bois o‗ziga, 
odamlargagina emas, dunyoga ham savol beradi. U ―Savol‖ 
sarlavhali she‘rida dunyoga: ―Ko‗k va zamin aro hadsiz makon 
bor, Bag‗ringda ardoqda gul bor, tikon bor, Hammaga atalgan 
yo‗l bor, arkon bor, Bag‗ringda kim bo‗lib yashayin dunyo?‖ 
deya murojaat qiladi. Nargiza garchi oliy o‗quv yurtida tahsil 
olmagan bo‗lsa-da, fikrini har qanday adabiyotshunos, 
jurnalistni havaslantiradigan darajada juda ta‘sirchan, qabariq 
obrazlarda, silliq, jaranglatib ifodalaydi. Uning she‘rlaridagi 
―Qismat qozonida kuygan bodroqman, Yo‗llar meni kutib, iz 
taxlayverar, Shamol yuragimni varaqlayverar, Ko‗nglim 


166 
eshiklari taraqlayverar, Ko‗nikib qolganman bari-bariga‖ kabi 
obrazli ifoda, tashbehlarni topishga ustozlardan tahsil olish, 
kitob o‗qish, she‘r yodlash orqali erishib bo‗lmaydi. Nargiza 
hayot 
haqidagi 
o‗ylarini, 
ko‗nglini 
to‗lqinlantirgan 
kechinmalarini, o‗zini hayajonlantirgan his-tuyg‗ularini juda 
nafis, taʼsirchan so‗zlarda ifodalaydi. Uning she‘rlarida yosh 
qalamkashlarga xos izlanish, urinish emas, tajribali ijodkorlarga 
xos yuksak mahorat ko‗rinadi. U so‗zlarning ohangi, jarangi, 
ma‘no qamrovini juda chuqur his etadi. Yosh shoiraning 
she‘rlarida so‗zlar turfa xil rang jilolari, maʼno mavjlari bilan 
ko‗rinadi. She‘rlaridagi: ―Yelkamda bir quyoshning muzlab 
yotgan tog‗i bor, Qushlarga in ko‗nglimda mingta oyning dog‗i 
bor‖ kabi satrlar u iste‘dodli shoira ekanligi, ijodkor sifatida 
yoshiga nisbatan ancha erta ulg‗ayganidan darak beradi. 
―Fasllarga ko‗nmaydi dilda ungan chechaklar, Dunyoga to‗ylar 
tilab mening so‗zim kurtaklar‖ degan shoiraning she‘rlarida fikr 
izchil tarzda o‗sib boradi. Satrlarida aksariyat yosh 
qalamkashlarning, jumladan, ellik yil avvalgi navqiron 
ijodkorlarning she‘rlarida kuzatiladigan salqi o‗rinlar, uzilishlar 
sezilmaydi. Nargizaning she‘rlarida fikrlar keyingi misralarda 
kutilmagan tarzda qamrovini kengaytiradi. So‗zlar she‘r 
davomida sayqallanib, ohangi bir maromda kuchayib boradi. 
Yosh shoira she‘rlarining har bir bandida oxirgi misrada kuchli 
―portlash‖ ro‗y beradi. Oldingi satrlardagi fikrning maxrajiga 
aylanib, har bandda takrorlangan ushbu misra she‘r yakunida 
avvalgidan-da kengroq va ta‘sirchanroq ma‘no kasb etadi. 
―Savol‖ she‘ridagi ―Bag‗ringda kim bo‗lib yashayin dunyo?‖, 
―Bariga‖ she‘ridagi ―Ko‗nikib qolganman bari-bariga‖, 
―Yomg‗ir‖ she‘ridagi ―Meni yomon demagin, meni yomon 
demagin‖ misralari bunday xulosa uchun asos bo‗la oladi. 


167 
Ta‘kidlash joizki, matbuot sahifalarida ilk turkumlari bilan 
endi ko‗rina boshlagan yosh qalamkashlarning she‘rlari o‗zining 
ikki jihati – fikrning yangiligi va misralarining ohangdorligi 
bilan diqqatni jalb etadi. Bu she‘rlarda mulohazalar mantiqan 
bog‗lanib boradi va bizga hayot hodisalarining, inson qalbining 
yangi haqiqatlarini bayon etadi. Misralardagi ohang, so‗zlardagi 
joziba qalbni beixtiyor rom etadi. Zamonaviy she‘riyatimizning 
yosh, iste‘dodli vakillarining so‗zlarni tanlashi va ularni anglash, 
his etish qobiliyati balandligi bilinib turadi. 
Shavkat Odiljonning ―Bugun o‗sha anhor bo‗yida‖ misrasi 
bilan boshlanadigan she‘ri ham bunga misol bo‗ladi. Sevgi 
hissiyoti jo‗shqin ehtiros bilan bayon qilingan ushbu she‘rdagi: 

Yüklə 1,2 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   63




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin