O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

TINCH OKEAN 

Geografik o‘rni va chegaralari 
Dunyo okeanini regaonal differensiatsiyalanishida Tinch okeani aloxida o‘rin 
tutadi. U maydoni va vujudga kelishi jihatdan okeanlar ;o‘rtasida eng kattasi va
eng kadimiysi hisoblanadi. Tinch okeani maydoni 178,7 mln km2 bo‘lib, Dunyo 
okeanining 50% va Yer yuzining 29% maydonini egallab olgan. Umumiy suv
hajmi 710 mln km3 ga teng. Bu okean kattaligi nuqtay nazardan Buyuk yoki Ulug‘ 
okean deb ataladi. Buyuk okean degan nomni 1752 yilda fransuz geografi
J.N.Byuash bergan. Tinch okean g‘arbdan Yevrosiyo va Avstarliya materiklari 
bilan, sharqdan Shimoliy va Janubiy Amerika materiklari bilan o‘ralgan. Janubda
Antarktida bilan chegaralangan. Shimolda Chukotka va Alyaska yarim orollarini 
bir-biridan ajratib turgan Bering bo‘g‘ozi orqali Shimoliy Muz okean bilan tutashib
turadi. Okean shimoldan janubga qarab qariyb 16 ming km va g‘arbdan sharqka 
karab 20 ming km masofaga cho‘zilgan. Eng keng joyi ekvator kengligiga to‘g‘ri
keladi-

shu
sababli

u
eng issik okean ham hisoblanadi. 
Okeanning qirg‘oq chiziklarini tuzilishi hamma tomonida bir xil emas. Ular
o‘zining tuzilishiga kura asimmetrik harakterga ega. Shimoliy va Janubiy Amerika 
materiklarining g‘arbiy sohillari ko‘p parchalanmaganligi tufayli okeanning
sharqiy qirg‘ok chiziqlari ancha tekis. Faqatgina Alyaska va Kaliforniya yarim 
orollari atrofida hamda Janubiy Amerikaning eng janubiy sohillarida qirg‘oq
chiziqlari birmuncha murakkablashgan. G‘arbiy qirg‘oq chiziklari aksincha juda 
murakkab tuzilgan. Chunki Yevrosiyo materigining sharqiy sohillari kuchli
parchalanib ketgan. Aksariyat hollarda f’ordli va abrazion, qisman-akkumulyativ 
qirg‘oqlar uchraydi, tropik mintaqada esa marjonli qirg‘oqlar ham bor. Okeanning
janubiy qirg‘oq chiziqlari shelf muzliklari bilan qoplangan. 
Tekshirilish tarixi 
Tinch okean sohillarida va orollarida yashagan xalqlar okeanda qadim 
zamonlardan boshlab suzganlar, uning qirg‘oqlarini o‘rganganlar va tabiat
resurslaridan foydalanganlar. Okean haqidagi dastlabki ta’limotlar F.Magellan 
(1520 y.) va J.Kuk (1773-1778 yy.) sayohatlari natijasida to‘plandi. V.I. Bering va
A.I.Chirikovlar 1741 yilda okeanning shimoliy akvatoriyasida kuzatish ishlarini 
olib bordilar. Bu Tinch okeanini tadqiq qilish tarixining birinchi davri bo‘lib, o‘sha
vaqtda

sayohatchilar

okeanning 
chegaralarini,
boshqa

okeanlar

bilan

aloqadorligini, suv va quruqlikning taqsimlanishini o‘rganganlar. Tinch okeanni

tadqiq qilishning ikkinchi davri XIX asrning boshlarida I.F.Kruzenshtern va 
Yu.V.Lisyanskiylarning dunyo bo‘ylab aylana sayohatidan boshlanadi. Rus
sayyohlari 1804-1806 yillarda "Nadejda" va "Neva" kemalarida dunyo aylana 
birinchi sayohatida okean suvining fizik xossalari, haroratini, chuqur botiqlarini,
dengiz oqimlarini batafsil o‘rgangan, astronomik va gidrologik kuzatishlar olib 
borgan, zoologik va botanik kolleksiyalar to‘plagan, bir necha orollarning
geografik tafsilotini yozgan, okeanning shimoli-g‘arbiy qirg‘oqlarini haritasini 
tuzgan. Tinch okeanda 1886-1889 yillarda S.O.Makarov boshliq "Vityaz"
kemasidagi ekspeditsiya ishtirokchilari kompleks tadqiqot ishlarini amalga 

---

---

oshirdilar. S.O.Makarov okean suvining sho‘rligi, termik xususiyatlari, iqlimi,

dengiz oqimlari to‘g‘risida qimmatbahr ma’lumotlar to‘pladi hamda ularni rus va 
fransuz tillarida chop etilgan "Vityaz" va "Tinch okean" ilmiy asarida yoritdi.
Sovet davrida ham Tinch okeanni kompleks tadqiq, qilish muntazam ravishda 
davom etdi. 1959 yildan «A.I.Voyeykov», 1960 yildan «YU.M.Shokalskiy», 1970
yildan boshlab "Akademik Sergey Korolyov" kemalaridagi ekspeditsiyalar uzoq 
yillar davomida keng ko‘lamda ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar. Okeanni
tabiiy xususiyatlarini va xilma-xil resurslarini o‘rganishda AQSH, Buyuk 
Britaniya, Yaponiya, Meksika, Peru, Chili va boshqa davlatlarning xizmati katta.
Ayniqsa Xalqaro geofizika yili (1959) va Xalqaro geofizika hamkorligi dasturlari 
asosida olib borilgan tadqiqotlar va qo‘lga kiritilgan yutuqlar alohida ahamiyatga
ega.

Keyingi yillarda Tinch okeanni kompleks o‘rganish borasida ko‘p ishlar

qilindi. Okean tabiatining xususiyatlari to‘g‘risida yangi ma’lumotlar to‘plandi, 
dengiz oqimlari dinamikasi, suv tagi relefi va geologik tuzilishi muhammal
o‘rganildi, ko‘plab chuqur joylar aniqlandi, chuqur botiqlardagi organik hayot 
tadqiq qilinib, tirik organizmlarning bir necha yangi turlari kashf etildi. Tinch
okeanni tadqiq qilishning uchinchi bosqichida to‘plangan materiallar uning yangi 
materiklar va dengiz navigatsiyasi haritalarini tuzishga asos bo‘lib xizmat qildi.