O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti ro`yhatga olindi №2018 yil «Tasdiqlayman»

Taman fauna kompleksi pliotsennining oxiri va pleystotsennning boshlarida
mavjud bo‘lgan. O‘sha vaqtlarda tropiklarga xos tipik issiqsevar hayvonlar-
tapirlar, jirafalar qirilib ketgan. Pekin janubiy rayonlar faunasiga mansub bo‘lgan
issiqsevar hayvonlardan Kavkaz elasmoteriysi va janub fili bemalol yashagan. 


Tiraspol fauna kompleksi quyi pleystotsen epoxasida rivojlangan bo‘lib, Sharqiy
YYevropaning oka muzligi davriga to‘g‘ri keladi. Taman kompleksiga taalluqli 
bo‘lgan issiqsevar hayvonlar bu davrga kelib qirilib ketadi va ularning o‘rnida
sovuqqa chidamli hayvon turlari-shimol bug‘usi, lemminglar, qo‘chqorlar, serjun 
karkidonlar vujudga keladi.
Xazar fauna kompleksi o‘rta pleystotsenda tarkib topgan. Bu fauna kompleksi
tarkibida trogonteriy fili, Knoblox tuyasi, xazar otlari, german bug‘usi, uzun shoxli 
bizon (ho‘kiz turi), shimol bug‘usi, serjun karkidonlar kabi hayvonlar bo‘lgan.

Yuqori paleolit fauna kompleksi yuqori pleystotsenni, arxeologlarning yuqori
paleolit davrini qamrab oladi. Bu o‘ziga xos aralash fauna kompleksi bo‘lib, uning 
tipik vakillari mamont va serjun karkidonlar bilan bir vaqtda Arktika
hayvonlarining yangi turlari-shimol tulkisi (peses), lemminglar, qo‘chqor hamda 
dasht hayvonlari - ohu, oqquyruq, yumronqoziq, sahro sug‘urlari yashagan.
Golotsen fauna kompleksi muzlik davridan keyin shakllangan hozirgi zamon
fauna tipidir. Golotsenga kelib yuqori paleolit fauna kompleksining ko‘plab 
vakillari - mamontlar, serjunli karkidonlar qirilib ketadi. Ularni faqat qazilma
shaklida uchratish mumkin. Ayrim hayvon turlari, jumladan qo‘chqorlar o‘zining 
arealini keskin qisqartiradi. Golotsen fauna kompleksi tarkibida hozirgi hayvonlar
bilan bir qatorda uy hayvonlarining roli ham katta. 
Hayvonot olamining tabiiy rivojlanish tarixiga insonning xo‘jalik faoliyati haa
kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Paleolit davridagi qadimgi odamlar ovchilik bilan 
shug‘ullanib, mamont va serjun karkidonlarni ko‘plab ovlagan. Insonning xo‘jalik
faoliyati rivojlangan sari uning tabiatga, jumladan hayvonot dunyosiga bo‘lgan 
tasiri kuchaya boradi. Buning natijasida ayrim hayvon turlari umuman Yer yuzidan
yo‘qolib ketdi, boshqalari esa o‘zining geografik tarqalish chegaralarini keskin 
o‘zgartirdi. Ko‘pchilik hayvon turlari uy hayvonlariga aylantirildi.
Yevrosiyoning hayvonot dunyosi asosan geografik zonalar bo‘yicha tarqalgan. Har 
qaysi ladshaft zonasining hayvonot dunyosi boshqa zonalar hayvonot dunyosidan
farq qiluvchi mustaqil fauna kompleksi bo‘lib hisoblanadi. Lekin o‘rmon-tundra, 
o‘rmon-dasht, chala cho‘l va boshqa o‘tkinchi zonalarda fauna komplekslari

---

---

aralash holda uchraydi. Shunga qaramasdan har bir zonaning hayvonot dunyosi

o‘rtasidagi tafovut yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. 
Arktika sahrolari hayvon turlariga juda kambag‘al. Muz sahrolarinyng tipik
hayoni oq ayiq hisoblanadi. Yoz faslida muz zonasi uchun qushlar bozori harakteli. 
Ular Arktika orollarining va materikning baland qoyali qirg‘oqlarida uya qo‘yib
yashaydilar. Bu yerlarga ming-minglab oq chaykalar, kayralar, gagalar, lyuriklar 
uchib keladi.
Tundrada hayvon turlari muz zonasiga nisbatan bir oz ko‘proq. Bu zona uchun 
endemik bo‘lgan qutb tulkisi-peseslar, lemminglarning bir necha turlari (Norvegiya
lemmingi, Ob lemmingi, sariq to‘shli lemming), Shimol bug‘usi harakterli. Boshqa 
hayvonlardan bo‘rilar, oq quyonlar, oq sichkonlar uchraydi. Qushlardan qutb
boyqushi, oq kaklik va tundra kakligi yashaydi. Tundra hayvonlaridan oq va havo 
rang peseslar, oq quyonlar, oq sichkonlar va tundraning janubiy qismida tulkilar
ko‘plab ovlanadi. 
O‘rmonlar boshqa zonalarga nisbatan hayvonot olamiga juda boy. O‘rmonlar
zonasi tayga, aralash o‘rmonlar va keng barg‘li o‘rmonlarga xos bo‘lgan bir necha 
fauna komplekslarini o‘z ichiga oladi. Ayniqsa aralash o‘rmonlarning fauna
kompleksi xilma-xilligi bilan ajralib turadi. G‘arbdan sharqga keng tarqalgan los, 
qo‘ng‘ir ayiq, olmaxon, rossomaxa, oq quyon va boshqalar tayga hayvonlarining
tipik vakillaridir. YYevropaning aralash va keng barg‘li o‘rmonlari uchun o‘rmon 
mushugi, zubr, o‘rmon suvsari, asl butu, uyquchi olmaxon, kunduz, yovvoyi
cho‘chqa, malla quyon, dala sichqonlari harakterlidir. Sharqiy Osiyodagi keng 
barg‘li o‘rmonlarning fauna kompleksi ancha murakkab bo‘lib, u yerlarda chipor
bug‘u, qora ayiq, qizil bo‘ri, yenotsimon it, Manchjuriya quyoni, Uzoq Sharq 
yumshok toshbaqasi, Ussuriya yo‘lbarsi, o‘rmon mushugi hamda tayga
o‘rmonlariga xos hayvonlar yashaydi. O‘rmonlarda qushlardan qizil ishton, chil, 
karqur, kedrovka, g‘arb bulbuli, O‘rmon to‘rg‘ayi, sufito‘rgaylar keng tarqalgan.
O‘rmonlar zonasi qimmatbaho muyna beradigan hayvonlarning asosiy makoni 
hisoblanadi. O‘rmonlarda olmaxon, sobol, kunduz, tulki, o‘rmon suvsari,
yenotsimon it, oq quyon va boshqa mo‘yna beruvchi hayvonlar ovlanadi. 
Qushlardan oq kaklik, chil va karqurlar ovlanadi.
Dasht zonalarida ochiq, joylarda yashaydigan hayvonlar keng tarqalgan. Ularning 
aksariyati tabiiy pana joy bo‘lmaganligi sababli in qazib yashashga moslashgan,
boshqalari esa tezharakat qilishga o‘rgangan. Dashtlarda tuyoqlilardan oqquyruq, 
antilopa-sayrok, kemiruvchilardan baybak-sug‘ur, kichik yumronqoziq, chipor
yumronqoziq, katta qo‘shoyoq, yelik, dasht dala sichqoni, krotsimon ko‘rsichqon, 
sassiqko‘zan, bo‘ri, qarsov tulki, olaxurjun, kul rang dala sichqoni kabilar
yashaydi. Sudralib yuruvchilardan dasht qora iloni, dasht kichik kaltakesagi 
uchraydi. Qushlardan tuvaloq, bizg‘aldoq, bedana, to‘rg‘ay, dasht bo‘ktargisi va
kichik turnalar harakterli. Zabaykale dashtlarida Mongoliya jayroni, Mongoliya 
sug‘uri, Mongoliya dala sichkoni, Dauriya yumronqozig‘i, Dauriya pishchuxasi
ko‘pchilikni tashkil etadi. Dashtlarda tulki, malla quyon, oqish sassiqko‘zan va 
turli xil yumronqoziqlar ovlanadi. Lekin ularning muynasi o‘rmonlardagi
hayvonlarning muynasi singari u qadar qimmatli emass. 

---

---

Cho‘l hayvonlari boshqa zonalarning fauna komplekslariga nisbatan o‘ziga xos

xususiyatlari bilan farq qiladi. Ularning bunday xususiyatlari yozda jazirama 
issiqda, qishda sovuqda, yil davomida namning yetishmasligiga, o‘simlik
qoplamining siyrakligiga, turli tipdagi cho‘llarning ekologik sharoitiga 
moslashganligidadir.
Cho‘l hayvonlari endemik turlarga ancha boy. Chavkar uzunburun, sariq 
yumronqoziq, gekkon kaltakesaklar, saksovul chumchug‘i, xo‘jasavdogar kabilar
endemik turlarga kiradi. O‘rta va Markaziy Osiyo cho‘llarining shimoliy qismida 
qadimiy hayvonlardan oqquyruq, sakrovchi ko‘shoyoq, sariq olasichqon, O‘rta va
Old Osiyo cho‘llari uchun harakterli bo‘lgan yirik echkemar, qora ilon, zaharli 
charx ilon, cho‘l bug‘ma iloni, o‘q ilon, cho‘l toshbavasi va boshvalar yashaydi.
Cho‘l hayvonlari suv tanvisligiga turlicha moslashgan. Ayrim hayvonlar o‘simlik 
tarkibidagi namlik bilan qanoatlansa, ba’zilari suv qidirib uzoq, masofalarni bosib
o‘tadi. Cho‘l hayvonlari orasida yozda uyquga kiradiganlari ham bor. 
O‘rta Osiyo cho‘llarida sutemizuvchi hayvonlardan jayron, kulon, O‘rta Osiyo
bug‘usi, chiyabo‘ri, sirtlon, baxmalmushuk, chipor mushuklar bor. Cho‘llarda 
yashaydigan arharlar, yovvoyi cho‘l qo‘ylari yo‘qolib ketish arafasida. Cho‘l
zonasidagi to‘qayzorlarda yovvoyi cho‘chqa, tuqay mushugi, tuqay bug‘usi, 
chiyaburi, yo‘lbars, qirg‘ovullar yashaydi. Cho‘llarda uy hayvonlaridan tuyalar va
qorako‘l qo‘ylari keng tarqalgan. 
Bir xil hayvon turlari o‘zining geografik tarqalishida Markaziy Osiyoning 

ayrim oblastlari bilan chegaralansa, boshqalari uning barcha regionlari bo‘ylab

tarqalgan. Masalan, yovvoyi yak (qo‘tos) faqat Tibetda, Kunlunda va Pomirda 
uchraydi. Yaklar (qo‘toslar) hozirgi paytda Markaziy Osiyoda keng tarqalgan uy
hayvoni hisoblanadi. Tibet tog‘ligida va Markaziy Osiyo tog‘larida antilopa, 
orongo, antilopa ada, tog‘ qo‘yi arhar, tog‘ echkilari ko‘pchilikni tashkil etadi.
Yirtqich hayvonlardan qor qoploni irbis, Tibet qo‘ng‘ir ayig‘i, Tibet bo‘risi 
uchraydi.
O‘rta dengiz, Old Osiyo tog‘liklari va Arabistoning fauna komplekslari 
o‘ziga xos bo‘lganligi sababli ular Golarktikaning alohida O‘rta dengiz kichik
zoogeografik oblasti qilib ajratilgan. Bu yerda endemik hayvonlarning tog‘ va 
tekislik turlari bilan bir qatorda Shimoliy Afrika hayvonlariga o‘xshash turlar ham
uchraydi. Pireney yarim orolida va Fransiyaning janubida kichikroq yirtqich 
hayvon Yevropa genettasi yashaydi. Pireney yarim orolining janubida YYevropa
uchun yovvoyi holda yashaydigan maymunlarning bitta turi-dumsiz makak 
uchraydi. Yaqingacha Qorsika va Sardiniya orollarida keng tarqalgan yovvoyi tog‘
qo‘yi - muflonlar hozirgi kunda deyarli qirib yuborilgan. 
Old Osiyo tog‘liklari fauna kompleksi tarkibida tipik O‘rta dengiz elementlaridan
tashqari Markaziy Osiyoga xos hayvonlar ham uchraydi. Tuyoqlilardan g‘izollar, 
antilopalar, yovvoyi eshaklar, Markaziy Osiyo tog‘ qo‘ylari va echkilari keng
tarqalgan. O‘rmonlarida Eron tog‘ligi uchun endemik tur bo‘lgan Eron olmaxoni 
yashaydi. Yirtqich hayvonlardan qoplon, silovsin, giyena, chiyabo‘ri, tulkilar bor.
Kemiruvchilardan quyonlar, qo‘shoyoqlar, jayralar keng tarqalgan. 
Yevrosiyoning eng janubiy qismini fauna kompleksi xilma-xilligi, turlarga
boyligi va vujudga kelish tarixiga ko‘ra qadimiyligi bilan harakterlanadi. 

---

---

Faunasining asosiy tarkibiy qismi tropiklarga xos bo‘lgan hayvon turlaridan tashkil

topgan. Shuning uchun ham materikning bu qismi Hind-Malay zoogeografik 
oblastiga qaraydi. Ayniqsa Malakka yarim oroli, Zond va Filippin orollarining
hayvonot olami nihoyatda boy va rang-barang. Bu o‘lka fauna kompleksining boy 
va xilma-xil bo‘lishiga Janubi-Sharqiy Osiyoni Avstraliya bilan qadimda tutash
bo‘lganligi ham ta’sir etgan. 
Malay arxipelagida yashaydigan tuyoqli hayvonlarning eng yorqin
namoyondalari ikki xil rangli tapir, bir shoxli va ikki shoxli karkidonlar, yovvoyi 
ho‘kkiz banteng, hind qo‘tosi, gaur va boshqalardir. Tapirlarning ajdodi Janubiy
Amerikada yashagan. Banteng sungga yillarda Bali xalqining asosiy uy hayvoniga 
aylangan. Tog‘larda va balandliklardagi o‘rmonlarda uncha katta bo‘lmagan
muntjak bug‘usi tarqalgan. Yirtqich hayvonlardan Malay kalta junli ayig‘i va 
yo‘lbarslar ko‘p. Yo‘lbarslar Kalimantan orolidan tashqari barcha orollarda
uchraydi. 
Sumatra va Kalimantan orollarida odamsimon maymunlardan orangutan
yashaydi. Lekin ularning soni juda kam kolgan. Gibbonlar oilasiga mansub bo‘lgan 
maymunlar, makaklarning ayrim turlari barcha orollarda keng tarqalgan.
Qo‘shlardan go‘zal tustovuq argus, tovus, kelib chiqishi Avstraliya materigi bilan 
bog‘lik bo‘lgan jannat qushlari, katta oyoqli tovuqlar qishilarning e’tiborini jalb
etadi.

Sudralib yuruvchilar turlarga boyligi va g‘oyat kattaligi bilan qishilarni

hayratda qoldiradi. Komoda orolida uzunligi 3-4 m keladigan kaltakesaklarga 
taalluqli ulkan echkemar-varan, Kalimantan daryolarida yirik timsoh gavial
yashaydi. Zaharli ilonlar jo‘da ko‘p. Bo‘g‘ma ilonlar, ko‘zoynakli ilonlar yoki 
kobralar ko‘pchilikni tashkil etadi. Bulardan eng kattasi chipor piton bo‘lib, uning
uzunligi 8-10 m gacha va og‘irligi 100 kg gacha boradi. Pitonlar inson uchun ham, 
yirik hayvonlar uchun ham juda xavfli hisoblanadi.
Hindiston va Hindixitoy yarim orollarida hamda Shri-Lanka orolida Hind-
Malay zoogeografik oblastiga mansub bo‘lgan faunalardan tashqari Golarktika va
Efiopiya oblastlariga xos hayvon turlari ham uchraydi. Bu o‘lkalar qaraydigan 
Hind-Hindixitoy kichik zoogeografik oblasti faqat turlargagina boy bo‘lib
qolmasdan, balki hayvonot dunyosining soni jihatidan ham boy. Hayvonlarning 
bunday rang-barangligi va serobgarchiligi ayniqsa Hindiston uchun harakterlidir.
Chunki Hindistonda har qanday jonivorni, xatto zaharli hayvonni ham o‘ldirish din 
tomonidan qatiyan man etiladi.
Hindiston va Hindixitoy faunasi tarkibida hind fili alohida o‘rin tutadi. 
Yovvoyi fillar hozirga qadar Himolayning tog‘oldi rayonlarida, Shri-Lanka
o‘rmonlarida uchraydi. Fillar hind xalqining uy hayvoni hisoblanadi va ularning 
yordamida og‘ir ishlarni bajarishadi. Mahalliy axoli keng tarqalgan yovvoyi hukiz
gauralarni va hind qo‘toslarini qo‘lga o‘rgatib, ularning kuchidan yuk tashishda, 
yerlarni haydashda foydalanadilar. O‘rmon massivlari yaxshi saqlangan joylarda
yirik antilopa nilgau, to‘rt shoxli antilopa, muntjak bug‘usi, aksis bug‘usi yashaydi. 
Yirtqichlardan yo‘lbars, koplon, koplonlarning aloxida turi bo‘lgan qora palang,
Tar cho‘lida Efiopiya oblastidan kelib qolgan arslon uchraydi. Bular 
chorvachilikka juda katta zarar keltiradi.

---

---

Hindiston va Hindixitoyning hamma regionlarida maymunlar keng tarqalgan. Ular

o‘rmonlarda, savannalarda, bog‘larda, shahar va qishloq atroflarida, hatto 
shaharlarda ham yashaydi. Hindistonda itsimon maymunlar, Hindixitoyda
gibbonlar, makaklar ko‘p uchraydi. Lemurlar o‘rmonlarda ham, qishloqlarda ham 
ko‘pchilikni tashkil etadi. Hindistonda yovvoyi arslonlar juda ko‘p.

Qazilma boyliklarning xilma-xil bo‘lishi oblast hududining geologik tuzilshi 

bilan CHambarchas bog‘liq. Mezozoy intruziyalarida temir, magnetit, mis
rudalari, polimetallar ko‘p uchraydi. Tog‘li rayonlardagi molibden, marganets, 
qo‘rg‘oshin, rux, qalay konlari katta ahamiyatga ega. Botiq va tekisliklarda neft,
tabiiy gaz, toshko‘mir konlari bor. 
Oblastning katta maydoni subtropik iqlim mintaqasida joylashgan, faqat
shimoliy qismigina mo‘‘tadil mintaqaga qaraydi. Bu er uchun harakterli bo‘lgan 
musson iqlimniig xususiyati havo massalarining fasliy almashinib turishidir. YA’ni
yozda okean, qishda kontinental havo massalari o‘zining yorqin ifodasini topgan. 
YAnvarning o‘rtacha harorati Buyuk Xitoy tekisligining shimolida -6 , -2°S, o‘rta
qismida 0°, +2°S, janubida +3°, +4
0
S, Sichuan botig‘ida +10°S dan yuqori. YOzda 

okeandan iliq va nam havo massasi kirib keladi. Iyulning o‘rtacha harorati dengiz

sohillarida 26°S dan ichkari rayonlarda 29°S gacha ko‘tariladi. YOg‘in mikdori 
tekislikda shimoldan janubga tomon 400-500 mm dan 750-1000 mm gacha
o‘zgarib boradi. Nam iqlimli Sichuan botig‘ining o‘rta qismida yillik yog‘in 
miqdori 800-1200 mm ni, chekkalarida 1250-1750 mm ni tashkil etadi.
YOg‘ingarchilikning qariyb 80% yoz oylariga to‘g‘ri keladi. Musson yomgirlari 
vaqtida tekislik daryolari juda to‘lib oqadi, suv toshqinlari tez-tez takrorlanib
turadi.

Daryo to‘ri yaxshi rivojlangan va to‘lin suvli. Bu erdan Xitoyning eng yirik

daryolari oqib o‘tadi. Bular Xuanxe, YAndzi, Veyxey, Xayxe va boshqa 
daryolardir. Barcha daryo tizimlari uzunligi 1782 km bo‘lgan Buyuk kanal orqali
tutashtirilgan. Buyuk kanal shimolda Pekindan boshlanib janubda Xanchjougacha 
davom etadi. Daryolar tog‘ muzliklaridan va musson yomg‘irlaridan to‘yinib
yozda toshib oqadi. Ularning suvidan ekin maydonlarini sug‘orishda va transportda 
keng foydalaniladi. Tekisliklarda ko‘llar va suv omborlari ko‘p uchraydi. Eng yirik
ko‘llari Tayxu, Xunszeku, Gaoyuxu, Veyshan’xu va boshqalar. Daryo vodiylarida 
qayir ko‘llar va botqokliklar keng tarkalgan.
Tuproq qoplamida kuchli o‘zlashtirilgan qo‘ng‘ir, jigar rang va allyuvial 
tuprolar asosiy o‘rin egallaydi. Pastqam joylarda botqoq va o‘tloq tuproqlar hosil
bo‘lgan. Sichuan botig‘ida qizil va sariq tuproqlar rivojlangan. Dengiz sohillarida 
sho‘r tuproqlar uchraydi.
SHarqiy Osiyoning markaziy landshaft oblastida tabiiy o‘simliklardan 
subtropik o‘rmonlar yaxshi rivojlangan. Ular doimiy yashil eman, magnoliya,
dafna, tunga, kamfar daraxtlarndan hamda igna bargli janub qarag‘ayi, sarv 
daraxtidan tarkib topgan. O‘rmonlarning quyi yarusida elpig‘ichsimon palma,
kameliya, rododendronlar o‘sadi. Ayrim joylarda bambukzorlar uchraydi. 
Subtropik o‘rmonlar 700-1000 m dan balandda bargini to‘kadigan mo‘‘tadil
tipdagi o‘rmonlar mintaqasi bilan almashinadi. Bu mintaqada buk, eman, grab va 

---

---

igna bargli daraxtlar o‘sadi. O‘rmonlardan yuqorida tog‘ o‘tloqlari va butazorlar

hosil bo‘lgan. Tayxanshan tizmasiniig‘ yon bag‘ri keng bargli o‘rmonlar bilan 
qoplangan.
SHarkiy Osiyo Xitoyning aholi zich joylaщgan regioni hisoblanadi. SHu 
sababli Buyuk Xitoy tekisliti qadimdan maksimal darajada o‘zlashtirilgan. Qishloq
xo‘jalshida sholi, paxta, makkajo‘xori, araxis, dukkaklilar, gaolyan, shakar qamish, 
tamaki ekiladi. Tog‘larning terrasalashtirilgan yon bag‘rlarida sitruslar, choy
butalari, tut va tunga daraxtlari o‘stiriladi. Natijada o‘rmonlarning maydoni keskin 
kamayib ketgan. Maydon jihatidan tabiiy landshaftlarga nisbatan antropogen
landshaftlar ustunlik qiladi. 
Antropogen landshaftlar maydonining kengayishi munosabati bilan yovvoyi
hayvonlarning soni keskin kamaygan va ularning arellari qisqargan. Tog‘li 
rayonlarda saqlanib qolgan o‘rmonlarda Himolay qora ayig‘i, qoplon, panda,
enotsimon itlar yashaydi. Janubiy o‘rmonlarda boshqa hayvonlar bilan bir qatorda 
gibbonlar, makakalar, lemurlar uchraydi. Qushlardan tustovuklar, to‘tilar, kurlar
ko‘pchilikni tashkil etadi. Daryo va ko‘llari baliqlarga boy.