O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti samisi o‘quv uslubiy Kengashida muhokama etilgan

INNOVATSIYALARNING SOHALAR BO‘YICHA TURLARI

(4 SOAT)

12 MAVZU: XIZMATLAR SOHASIDAGI INNOVATSIYALAR
Xizmatlar sohasidagi mahsulotlar bo‘yicha innovatsiyalar o‘z ichiga quyidagilarni oladi: prinsipial jihatdan yangi xizmatlarni ishlab chiqish va joriy etish; mavjud xizmatlarga yangi funksiyalar va xususiyatlar qo‘shish orqali uni takomillashtirish; xizmatlar bilan ta’minlashda (masalan, ularning samaradorligi va tezligi nuqtai-nazaridan) sezilarli darajada yaxshilanishlar.
“Xizmatlar sohasidagi jarayonlar bo‘yicha innovatsiyalar xizmatlarni ishlab chiqarish va taqdim etishning yangi yoki sezilarli darajada takomillashtirilgan usullarini ishlab chiqish va joriy etishni o‘z ichiga oladi”¹⁷.
Quyidagi o‘zgartirishlar, agar ular yangi yoki sezilarli yaxshilangan xizmatlarni, ularni ishlab chiqarish va etkazib berish usullarini joriy etishga bevosita bog‘liq bo‘lmasa, texnologik innovatsiyalar hisoblanmaydi:
• tashkiliy va boshqarish bo‘yicha o‘zgartirishlar (jumladan: boshqarishning ilg‘or usullariga o‘tish, jiddiy o‘zgartirilgan tashkiliy tuzilishni joriy etish, tashkilotning iqtisodiy strategiyasida yangi yoki sezilarli o‘zgartirilgan yo‘nalishlarni amalga oshirish);
• sifat standartlarini joriy etish.
Hozirgi vaqtda xizmat ko‘rsatish sektori nafaqat muayyan davlat iqtisodiyotida, balki butun jahon iqtisodiyotida ham muhim ahamiyat kasb etadi. O‘tgan o‘n yillikda yalpi ichki mahsulot tarkibida xizmatlarning ulushi muntazam o‘sib bormoqda, xizmat ko‘rsatish sohasidagi xodimlar soni ham ijobiy dinamikaga ega bo‘lib, xizmatlarning xalqaro savdosi faol rivojlanmoqda.
Xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiyotining ustuvor yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi farmoni bilan 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning Harakatlar strategiyasi bo‘yicha beshta ustuvor yo‘nalish qabul qilindi. Ushbu hujjat aslida jamiyatning barcha jabhalarida tizimli islohotlar uchun “yo‘l xaritasi”ga aylandi. Bugungi kunda xizmatlar va xizmatlar sohasi xalq xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash siyosatini amalga oshirish, respublikada xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirishni rag‘batlantirish hisobiga ijobiy natijalarga erishildi.
Xizmat ko‘rsatish sohasining alohida ahamiyatga ega bo‘lishi va O‘zbekistonda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish nuqtai nazaridan uning YAIMdagi ulushini oshirish zarurati bir qator shartlar bilan belgilanadi, jumladan:
– xizmat ko‘rsatish sohasining kengayishi va rivojlanishi barqaror iqtisodiy o‘sish va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi (ayniqsa, iqtisodiyotning yuqori texnologiyali tarmoqlarida xizmatlarning o‘sishi).
D. Bell ta’kidlaganidek, iqtisodiy sohada, asosan, ishlab chiqarishni sanoatning rivojlanishidan tortib, dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurishga olib keladigan xizmatlar ishlab chiqarishga o‘tishdan iborat.
Jahon iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalari rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining tarkibida ko‘rsatilganidek, xizmat ko‘rsatish sohasining ulushi 50,0 foizdan oshadi (Jahon bankining 2016 yil 1 yanvar holatidagi hisob-kitoblariga ko‘ra, xizmat daromadlari jahon yalpi ichki mahsulotining taxminan 70 foizini tashkil qiladi. Xizmat ko‘rsatish sohasida etakchilik qilayotgan mamlakatlar orasida Lyuksemburg – 88,3 foiz, Kipr – 87,4 foiz, Malta – 85,5 foiz, Daniya – 76,3 foiz, Ispaniya – 74,8 foiz, Buyuk Britaniya – 79,6 foiz, Amerika Qo‘shma SHtatlari – 77,6 foiz);
– xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirish aholi bandligi masalalarini milliy va hududiy darajalarda hal etishga yordam beradi. Mehnat sig‘imi yuqori mintaqalar mavjudligi (2016 yil ma’lumotlariga ko‘ra Andijon viloyatida respublika aholisining 9,2 foiz, Namanganda – 8,2 foiz, Farg‘onada – 11,1 foiz, Qashqadaryoda – 9,6 foiz istiqomat qiladi) mehnat resurslarini samarali ishlatishni talab qiladi. Ish bilan bandlikning o‘sishi (2016 yilda respublikada ishsizlik darajasi iqtisodiy faol aholi sonining 5,2 foizni va iqtisodiy faolligi darajasi 23,1 foizni tashkil etdi) xizmat ko‘rsatish sohasi xodimlarining soni ko‘payishini talab qiladi.
2016 yilda iqtisodiyotda band bo‘lganlarning umumiy sonidan 32,3 foizini xizmatlar sohasi tashkil etdi (shu jumladan savdo-sotiq – 10,9 foiz, transport – 4,8 foiz, axborotlashtirish va aloqa – 0,5 foiz, moliyaviy va sug‘urta faoliyati – 0,5 foiz, ta’lim – 8,3 foiz va sog‘liqni saqlash – 4,5 foiz) ;
– xizmat ko‘rsatish sohasining rivojlanish dinamikasi aholi jami daromadlarining o‘sish sur’atlariga bog‘liq bo‘lib, bu bozor miqyosini ham, sanoat tuzilmasini ham o‘zgartiradi. Masalan, 2016 yilda aholining umumiy daromadlari o‘tgan yilga nisbatan 118,2 foizni, aholi jon boshiga jami daromad esa 116,2 foizni tashkil etdi.
SHu bilan birga, xizmat ko‘rsatish sohasining o‘zi bu sohadagi xodimlar uchun, ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlariga daromad keltiradi (ayniqsa, transport, uy-joy, oziq-ovqat, savdo va hokazo sohalarda).
Respublikada 2016 yilda jami daromadlarning 55,2 foizni kichik biznesning daromadlari tashkil etdi [2];
Zamonaviy iqtisodiyot doimiy ravishda reproduktiv xizmatlarni ko‘rsatadi, bu aholining turmush darajasini ta’minlovchi muhim shart. Biroq iste’molchilarning xatti-harakati xizmatlar bozorida o‘zgarib bormoqda. Iste’molchi o‘zi yaratgan marketingning o‘ziga xos talablarini taqdim qilib, unga taqdim etiladigan xizmatlarga xizmat ko‘rsatadi.
Inson nafaqat ob’ektga, balki ko‘rsatilayotgan xizmatlar sohasiga ham aylanadi, ushbu sohadagi ishlab chiqaruvchilar va vositachilar bilan bevosita aloqalar o‘rnatadi. Zamonaviy xizmatlar innovatsion rivojlanishga o‘tish uchun zarur bo‘lgan inson kapitalini shakllantiradi va rivojlantiradi.
Taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini yaxshilashga to‘sqinlik qiluvchi eng muhim muammo bozorda raqobatbardosh munosabatlarning etarli emasligi va tariflarning o‘sishini cheklash va yangi tashkiliy tuzilmalar uchun ma’muriy to‘siqlarni kamaytirishdir. Xizmat ko‘rsatish sektori respublika mintaqalari iqtisodiyotining istiqbolli sohalaridan biri bo‘lib, uning rivojlanishi aholi birinchi o‘rinda sohada bandlikni oshirish, inson kapitalining sifatini oshirish va ishlab chiqarishga zamonaviy texnologiyalarni joriy etishga ta’sir ko‘rsatadi.
Ma’lumki, tovarlarni sotish, ayniqsa, yuqori texnologiyali mahsulotlarni sotish va sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatishda muhim omil sanaladi, bu sohada turli xizmatlarni joriy etish tovarlarni sotish hajmiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Ayrim kompaniyalar doirasida xizmatlar sohasini birlashtirish tendensiyasi transport xizmatlari, sug‘urta va lizing xizmatlari, turizm va boshqa xizmatlar bilan integratsiyalashgan holda samaradorligini oshirish va raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. u bilan birga, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning innovatsion faoliyati zamonaviy bozor sharoitida iqtisodiyotni rivojlantirishga ta’sir etuvchi muhim omil hisoblanadi [4].
2018 yil “Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab-quvvatlash yili” deb e’lon qilinishi munosabati bilan iqtisodiyotning turli sohalarida (shu jumladan, xizmat ko‘rsatishda) va O‘zbekiston Respublikasi aholisining turmush tarzi sifatidagi innovatsion rivojlanish jarayonlarining o‘zaro munosabat, o‘zaro ta’sir va o‘zaro singish masalalari davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanmoqda.
Fikrimizcha, xizmatlar sohasi uchun quyidagi innovatsion guruhlar xarakterli:
– xizmatlarni taqdim etish uchun texnologiya sohasidagi innovatsiyalar, taqdim etilayotgan xizmatlar turlarini (telekommunikatsiya, mobil aloqa, elektron tijorat va hokazo) sezilarli darajada kengaytiradigan yangi texnologik uskunalarni joriy etish;
– xizmatlarning iste’molchi qiymatini oshirish, ko‘rsatilayotgan xizmatlarning sifatini yaxshilash (ta’limda innovatsion xizmat, sog‘liqni saqlash va aholining ommaviy talabi bilan tavsiflangan, ijtimoiy infratuzilmaning rolini o‘ynaydigan xizmatlar);
– biznes-jarayonlarni takomillashtirish (strategik rejalashtirish, autsorsing, kovorking va boshqalar), xizmat ko‘rsatish sohasidagi yangi axborot-kommunikatsiya resurslaridan foydalanishga asoslangan yangi boshqaruv usullarini joriy etish (ISO-sifat menejmenti, CRM-mijozlarni boshqarish, ERP-resurslarni boshqarish va boshqalar);
– xizmat ko‘rsatish sohasi faoliyatining institutsional sharoitlarini takomillashtirish (qonunchilik va me’yoriy-huquqiy bazani yaratish, xizmat ko‘rsatish sohasi infratuzilmasini rivojlantirish, maqsadli dasturlarni amalga oshirish va boshqalar);
– ishbilarmonlik muhitini yaxshilash va turmush sifatini yuksaltirishga yo‘naltirilgan korxonalarning raqobatbardoshligini oshirish (biznes-jarayonlarni diversifikatsiyalash, tashqi bozorlarga xizmat ko‘rsatishni oshirish, xodimlarni o‘qitish va hokazo);
– xizmat ko‘rsatish sohasining investitsion jozibadorligini oshirish mexanizmlarini joriy etish (investitsiyalar va soliq qonunchiligini takomillashtirish, maxsus hududlarni yaratish, infratuzilmani rivojlantirish va hokazo), yangi moliyaviy vositalarni va moliyalashtirish texnologiyasini yaratish (davlat-xususiy sektor hamkorligi mexanizmlarini yaratish, korporativ ijtimoiy mas’uliyat, lizing va boshqalar).
Xizmat ko‘rsatish sohasining jadal rivojlanishi kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan xizmatlar ishlab chiqarishni kengaytirish bilan bog‘liq. Xizmat ko‘rsatish sohasida 16,5 mingdan ziyod yirik tashkilotlar (jumladan, bozor xizmatlarini ko‘rsatuvchi nodavlat tashkilotlar) va 126 mingdan ortiq kichik biznes sub’ektlari jalb qilingan.
Xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat dasturini amalga oshirish doirasida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga yangi tashkil etilgan xizmat ko‘rsatish korxonalarini texnologik jihozlash uchun imtiyozli kreditlar berildi. Natijada, bozor xizmatlarining umumiy hajmida kichik biznesning ulushi 53,9 foizdan 61,4 foizgacha oshdi.
Mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilashning yo‘nalishlaridan biri xizmat ko‘rsatish sohasidagi raqobatbardosh munosabatlarni shakllantirishdan iborat bo‘lib, bu moliyaviy va moddiy resurslarni oqilona taqsimlash, davlat xizmatlarining turli shakllaridan yanada samarali foydalanish imkonini beradi. Xizmat ko‘rsatish sohasida marketingdan foydalanish iste’molchilarga ko‘rsatilayotgan xizmatlarning sifatini ta’minlash, mahsulotni aralashtirishni rejalashtirish, turli xizmatlarni etkazib berishning eng samarali usullarini taklif qilishda raqobat muhitini o‘rganish bilan bog‘liq.
Ularni amalga oshirishning sifat jihatlari bilan bog‘liq ravishda ko‘rib chiqiladi va xizmat ko‘rsatishning turli sohalarida marketing qarorlariga ega. Bunga quyidagilar kiradi:
– ulgurji yoki chakana savdoni tashkillashtirishda, jo‘natuvchi va konsignatorlar bilan aloqalar, moddiy resurslarni optimal marshrutlar bo‘ylab taqsimlash va etkazib beruvchining ta’rifi o‘rganiladi. Albatta, bu mahsulotni sotish bozorlariga rejalashtirishdan kelib chiqadi;
– tibbiy xizmatni rivojlantirish tibbiy xizmat bozorida raqobat muhitini yaratish bilan birga amalga oshirilishi kerak, bu tibbiy yordamning nodavlat shakli joriy etilishi yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin. Tibbiy xizmat sohasida marketing faoliyati bozorning turli segmentlarini o‘rganish sifatini yaxshilashga, narx-navo tizimini rivojlantirishga va ularni rag‘batlantirish uchun reklama faoliyatini kengaytirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak;
– ta’lim xizmatlarini marketingni rivojlantirish bozor sharoitini o‘rganishga, ta’lim xizmatlarining yangi istiqbolli yo‘nalishlarini aniqlashga, mavjud narx tizimini, aloqa va reklama siyosatini baholashga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Ta’lim xizmatlarini rivojlantirishning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri elektron ta’lim xizmatlaridan keng foydalanish – axborot modeli va resurslarga asoslangan elektron hujjat yaratish bilan bog‘liq bo‘lgan axborot xizmatlarining keng tarqalgan shaklidir;
– turizm xizmatlarini rivojlantirish ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblanadi.
Xizmat ko‘rsatish sohasida marketingdan foydalanish iste’molchilarga ko‘rsatilayotgan xizmatlarning sifatini ta’minlash, mahsulotni aralashtirishni rejalashtirish, turli xizmatlarni etkazib berishning eng samarali usullarini taklif qilishda raqobat muhitini o‘rganish bilan bog‘liq.
Dunyoda umumlashtirish va xizmat ko‘rsatish sohasidagi mahalliy amaliyotlar iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida xizmat ko‘rsatish sohasini rivojlantirishning asosiy tendensiyalarini shakllantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Bunga quyidagilar kiradi:
– innovatsion texnologiyalardan foydalangan holda standartlashtirilgan tizim shaklida umumiy xizmat texnologiyasini yaratish;
– ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarining axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida jadal integratsiyalashuvi mavjud;
– xizmat ko‘rsatish sohasidagi xodimlarning kasbiy tayyorgarligi uchun yuqori talablar darajasida ta’lim;
– raqamli texnologiyalar orqali amalga oshiriladigan xizmat ko‘rsatish infratuzilmasining etarlicha rivojlangan darajasi yaratildi;
– dasturiy ta’minot mahsulotlarini sotish, ta’lim bozorida xizmatlar ko‘rsatish, muhandislik xizmatlarini taqdim etish va hokazo xizmatlar uchun yangi bozorlar (jumladan, tashqi);
– xizmat ko‘rsatish sohasida xizmat ko‘rsatishdan so‘ng (maishiy texnika bozorining rivojlanishi, iqtisodiyotning turli sohalari uchun murakkab texnik mahsulotlar va hokazo), xizmat ko‘rsatishni jadallashtirish davom etmoqda.
Marketing innovatsiyalari deganda yangi yoki sezilarli yaxshilangan marketing uslublarini joriy etish tushuniladi. Bular o‘z ichiga: mahsulotlarning dizayni va qadoqlanishida jiddiy o‘zgartirishlar; mahsulotlarni sotish va taqdimoti bo‘yicha, shuningdek ularni bozorlarga tanitish va olg‘a siljitish bo‘yicha yangi uslublardan foydalanish; yangi narx strategiyalarini shakllantirishni oladi. Bu o‘zgartirishlar mahsulot iste’molchilarining ehtiyojlarini to‘laroq qondirishga, sotish hajmini ko‘paytirish maqsadida mahsulotlar va xizmatlar iste’molchilarining tarkibini kengaytirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Mahsulot dizaynidagi o‘zgartirishlar yangi marketing konsepsiyasining bir qismi bo‘lib, ular mahsulotning shakli va tashqi ko‘rinishidagi o‘zgartirishlarni o‘z ichiga oladi. Bular mahsulotning funksional va foydalanish xususiyalariga ta’sir ko‘rsatmaydi. SHuningdek, bunday o‘zgartirishlarga qadoqlanishi tashqi ko‘rinishini ta’riflab beruvchi iste’mol mahsulotlari, ichimliklar, yuvish vositalari kabi mahsulotlarning qadog‘idagi o‘zgartirishlar ham kiradi.
Mahsulotlarni sotish va taqdimoti bo‘yicha yangi uslublardan foydalanish sotishni kengaytirish bilan bog‘liqdir. Bunga logistika (xomashyo, tarkibiy qismlar va tayyor mahsulolarni tashish va omborxonalarda saqlashni boshqarish) uslublari kirmaydi. Mahsulot (xizmat)larni bozorga tanitish va olib chiqishning yangi uslublaridan foydalanish tashkilotning mahsulot va xizmatlarini olib chiqish uchun yangi konsepsiyalardan foydalanishni anglatadi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 — 2020 yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish dasturi to‘g‘risida qarorida xizmatlar sohasi korxonalari faoliyatini balansli rivojlantirish va diversifikatsiyalashni ta’minlash, ular ko‘rsatadigan xizmatlarning raqobatbardoshliligi va sifatini oshirish maqsadida Vazirlar Mahkamasi qaror qiladi:
1. Quyidagilar 2016 — 2020 yillarda O‘zbekiston Respublikasida xizmatlar sohasini rivojlantirishdagi ustuvor yo‘nalishlar va vazifalar hisoblansin:

• xizmatlar sohasini rivojlantirish hisobiga yalpi ichki mahsulotni ko‘paytirish, uning respublika iqtisodiyotidagi ulushini 48,7 foizgacha etkazish;

  
  

• 2020 yilga borib qishloq joylarda xizmatlarni 1,8 baravarga o‘stirish;

  
  

• muhandislik-kommunikatsiya, yo‘l-transport infratuzilmasini rivojlantirish, tarmoqlarda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish hisobiga xizmatlar sohasini, tarkibiy o‘zgartirishlarni jadal rivojlantirish uchun shart-sharoitlar yaratish;

  
  

• raqobat muhitini shakllantirish, kichik va xususiy tadbirkorlik sub’ektlarini rivojlantirishga ko‘maklashish;

  
  

• turli innovatsiya xizmatlarini, yangi aloqa vositalarini kengaytirish;

  
  

• aholining telekommunikatsiya tarmoqlaridan foydalanish texnik imkoniyatlarini ta’minlash, ular asosida sifatli xizmatlar ko‘rsatish, telefon aloqasi va televideniening raqamli tizimlariga to‘liq o‘tish, 2020 yilga borib aloqa va axborotlashtirishning respublika iqtisodiyotidagi ulushini 2,5 foizgacha etkazish;

  
  

• eng yangi elektron, to‘lov texnologiyalarini joriy etgan holda moliya xizmatlarini rivojlantirish;

  
  

• sog‘liqni saqlash sohasida yuqori texnologiyali xizmatlarni yanada rivojlantirish.

  
  

• Xizmatlar sohasini rivojlantirishning hududiy dasturlarini ishlab chiqishda quyidagilarga alohida e’tibor qaratilsin:

  
  

• xizmatlar sohasi tuzilmasini yanada takomillashtirish, xizmatlarning zamonaviy turlarini jadal rivojlantirish va bozorni ular bilan to‘ldirish;

  
  

• servis infratuzilmasini rivojlantirish;

  
  

• qishloq aholi punktlarida xizmatlar sohasi tashkilotlarini birinchi navbatda rivojlantirish, oilaviy tadbirkorlik sub’ektlarini hamda sohaga oid kasb-hunar kollejlari va oliy ta’lim muassasalarini tamomlagan yoshlarni xizmatlar sohasiga keng jalb etish.

  
  

4. O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi Dasturning maqsadli parametrlari bajarilishi to‘g‘risidagi statistik axborotni, shu jumladan qishloq joylar bo‘yicha ko‘rsatkichlarni har chorakda taqdim etsin.

5. Tarmoq klassifikatsiyasining belgilangan xalqaro standartlariga o‘tilishi, yalpi ichki mahsulot tarkibini hisoblashning jahonda umumiy qabul qilingan metodikasining joriy etilishi, 2012 — 2016 yillarda xizmatlar sohasini rivojlantirish maqsadli parametrlaridagi o‘zgarishlar munosabati bilan Dasturga nisbatan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2012 — 2016 yillarda O‘zbekiston Respublikasida xizmatlar sohasini rivojlantirish dasturi to‘g‘risida» 2012 yil 10 maydagi PQ-1754-son qarorining 4, 5-bandlarida nazarda tutilgan imtiyozlarning amal qilishi qo‘llansin.