O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi sh. Dj. Ergashxodjaeva strategik marketing toshkent – 2019

o‘rtasida ayirboshlash va kommunikasiyani tashkil qilishdan iborat. Mazkur
ta’rifda ayirboshlash jarayonining maqsadidan qat’iy nazar marketingning vazifa va
funksiyalariga alohida e’tibor beriladi. Bunday ifodalangan ta’rif tijorat faoliyatiga
ham, notijorat faoliyatiga ham to‘g‘ri kelishi mumkin.
Ayirboshlash jarayonini tashkil qilish. Tovar va xizmatlar ayirboshlashini
tashkil qilish, sotish jarayonining funksiyasi bo‘lib, uning vazifasi tovarlarning
ishlab chiqarish holatidan iste’mol uchun tayyor holatgacha harakatlantirishdan
iboratdir.
Tovarlarning shu tarzda iste’mol holatiga o‘tishi quyidagi uch xil foydalilik
turini vujudga keltiradi va shu tariqa tovarga sotish bosqichida katta qo‘shilgan
qiymat beradi:
- Holat foydaliligi. Tovarlarni iste’mol holatiga o‘tkazuvchi barcha moddiy
o‘zgarishlar majmuasi: bu o‘rash, saralash va boshqa jarayonlardir.
- Makon foydaliligi. Tashish, geografik taqsimlash va boshqa shunga o‘xshash
tovarlarni foydalanish, o‘zgartirish yoki iste’mol joylarida iste’molchilar tasarrufiga
taqdim qilishni ta’minlovchi makondagi o‘zgarishlar.
- Davriy foydalilik. Iste’molchi tanlangan vaqtda tovarlarning mavjud
bo‘lishini ta’minlovchi jamlanish kabi davriy o‘zgarishlar. Aynan mana shu
funksiyalar talab va taklif o‘rtasidagi real mutanosiblikni ta’minlashga imkon beradi.
Ko‘rsatib o‘tilgan sotish jarayoni vazifalari tarixda, asosan, xaridlar bo‘yicha
agentlar, ulgurji savdogarlar, chakana sotuvchilar va sanoat savdosi xodimlari kabi

---

---

23

mustaqil vositachilar tomonidan, ya’ni sotish sektori deb nomlanuvchi toifa
tomonidan amalga oshirib kelingan. Sotish jarayonining ba’zi funksiyalari ishlab
chiqarish tomonidan (bevosita marketing), iste’mol tomonidan (iste’molchilarning
birlashuvi) va sotish jarayoni tomonidan (supermarketlar, do‘konlar tarmog‘i va
boshqalar) birlashtirilishi mumkin.
So‘ngra ishlab chiqarish va sotish jarayonlarining turli bosqichlarida ishtirok
etuvchi mustaqil firmalarni birlashtiruvchi vertikal marketing tizimlari ishlab chiqildi.
Bu ularning tijorat faoliyatini muvofiqlashtirish, operasion xarajatlarda tejashga
erishish va shu yo‘l bilan ularning bozorga ko‘rsatadigan ta’sirini oshirish maqsadida
amalga oshirildi. Bunga chakana sotuvchilarning ko‘ngilli birlashmalari va franshiza
tashkilotlari misol bo‘la oladi. Ko‘plab sektorlarda marketing tizimlari g‘oyatda
tarqoq bo‘lgan an’anaviy sotuv kanallarining o‘rnini egallamoqda. Ular sotuv
sektoridagi eng katta siljish bo‘lib, sotuvning turli ko‘rinishlari o‘rtasidagi
raqobatning keskinlashuviga sabab bo‘ladi hamda uning samaradorligini sezilarli
darajada oshiradi.
Sotish tufayli qo‘shilgan qiymat sotuv ustama narxi yordamida o‘lchanadi, bu
narx ishlab chiqaruvchiga birinchi xaridor to‘lagan narx bilan pirovard iste’molchi
yoki tovardan foydalanuvchi to‘lagan narx o‘rtasidagi farqdan iboratdir. SHuning
uchun sotishdagi ustama narx yoki bir necha vositachi qo‘ygan, masalan ulgurji va
chakana savdodagi sotuvchilar qo‘ygan narxlarni o‘z ichiga olishi mumkin. SHunday
qilib, sotishdagi ustama narx vositachilar amalga oshiradigan funksiyalar
bajarilishining o‘rnini qoplaydi. Sotish xarajatlari bozorning barcha sektorlarida
xaridor tomonidan to‘planadigan narxning katta qismini tashkil qiladi. Masalan,
iste’mol tovarlari sektorlarida sotish jarayoni tomonidan hal qilinadigan jami
vazifalar ko‘lamini o‘z ichiga olgan ayirboshlash narxi chakana narxning 40 %ini
tashkil qiladi, deb hisoblanadi.