O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz davlat universiteti

Mafkuraviy  tarbiya  -  inson,  ijtimoiy  guruh,  millat,  jamiyat  dunyo-qarashini 
shakllantirishga,  ularni  muayyan  maqsadlarni  ifoda  etadigan  g‘oyaviy  bilimlar  bilan 
qurollantirishga yo‘naltirilgan jarayon.  
Jamiyatdagi har bir ijtimoiy kuch yoki aholi qatlamlari o‘z manfaat va maqsad-intilishlarini 
ifoda etuvchi g‘oyalar tizimini yaratgach, boshqa guruhlarni ham shu g‘oyalar ta’siriga tortishga, 
o‘z  tarafdorlari  safini  kengaytirishga  harakat  qiladi.  g‘oyalar  adolatli  va  haqqoniy  bo‘lib, 
ko‘pchilikning  talab-ehtiyojlariga  mos  kelsa,  bu  sohadagi  tarbiya  vositalari  ta’sirchan, 
tarbiyachilar esa faol va fidoyi bo‘lsa, g‘oyaviy tarbiyadan ko‘zlangan maqsadga erishiladi.  
Jamiyat,  xalq  hali  o‘z  manfaatlarini  anglab  yetmagan,  o‘z  mafkura-sini  shakllantirib, 
maqsadlar sari safarbar bo‘lmagan hollarda begona va zararli g‘oyalar ta’siriga tushish ehtimoli 
ortib boradi. Bu esa g‘oyaviy tarbiyani yo‘lga qo‘yish, sog‘lom mafkura tamoyillarini aholi qalbi 
va ongiga muttasil singdirishni dolzarb vazifaga  aylantiradi.  

---

O‘zbekiston sharoitida mafkuraviy tarbiyaning asosiy vazifasi -  xalqimizning ozod va obod 
Vatan,  erkin  va  farovon  hayot  barpo  etish  yo‘lidagi  asriy  orzu-istaklari,  maqsadlarini,  Milliy 
istiqlol  mafkurasi-ning  mohiyatini  keng  jamoatchilikka  tushuntirish,  ayniqsa,  yoshlar  ongiga 
singdirishdan iboratdir. 
Mafkuraviy  tarbiya  jamiyatda,  avvalambor,  oila,  maktabgacha  yoshdagi    bolalar 
muassasalari, maktablar, litsey, kollejlar, oliy o‘quv yurtlari, om-maviy axborot vositalari, jamoat 
tashkilotlarining birgalikdagi uzluksik faoliyatini taqozo qiladi. Uzluksiz ta’lim tizimi mafkuraviy 
tarbiyani olib boruvchi asosiy  bo‘g‘indir, zero mafkuraviy  maqsadlarni yoshlar ongiga singdirish 
vazifasi asosan  ta’lim tizimi orqali amalga oshiriladi. 
Shaxs  tarbiyasining  muhim  yo‘nalishi  mafkuraviy  tarbiyadir.  "Mafkuraviy  tarbiya" 
tushunchasi  xalq,  jamiyat,  davlat,  ijtimoiy  guruh  ongi  va  tafakkuri  tizimida  shu  yo‘nalishdagi 
dunyoqarashni,  falsafiy,  siyosiy,  huquqiy,  diniy,  estetik,  axloqiy,  badiiy,  kasbiy  va  boshqa 
tamoyillarni  muayyan  mafkura  asosida  maqsadli  shakllantirish  jarayonidir.  Har  qanday  tarbiya 
jarayoni  oxir-oqibat,  o‘z  maqsad  va  mohiyatiga  ko‘ra,  mafkuraviy  tarbiyadir.  Chunki  oilani 
olamizmi, bolalar bog‘-chasinimi, mahalla, maktab, litsey, kollej,  universitet  yoki  akademiyani 
olamizmi  -  hammasida  beriladigan  ta’lim-tarbiya  jarayonlari  talaba  va  tinglovchilar 
dunyoqarashini  kengaytirish,  ularning  ongini  ilmiy  asoslangan  bilimlar  bilan  boyitish  hamda 
jamiyat, uning ravnaqi uchun kerak bo‘lgan sifatlarni kamol top-tirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bu 
jarayon  bolaning  dunyo  haqidagi,  olamning  rivojlanish  qonuniyatlari,  insoniy  munosabatlar 
borasidagi  o‘ziga  xosliklar,  axloq  tamoyillari,  ma’naviyat  to‘g‘risidagi  tushunchalarini 
kengaytirishga xizmat qiladi. 
Muayyan  xalq,  jamiyat,  davlat,  ijtimoiy  guruh,  siyosiy  partiya  yoki  harakat  mafkurasini 
boshqa  bir  ijtimoiy  subyektga  majburan  singdirish  bu  boradagi  maqbul  bo‘lmagan  usul 
hisoblanadi.  Chunki  mafkura  -  muayyan  ijtimoiy  subyekt  (yoki  subyektlar)ga  xos  mavjud 
ehtiyojlar,  tilak,  orzu-umidlar  hamda  man-faatlar  asosida  o‘sha  subyektning  qarashlari, 
tasavvurlari dunyosi hamda g‘oyalarining mahsuli sifatida yaratiladi. Unda boshqalar manfaatlari 
ifodalanmasligi ham mumkin. 
Shunday  ekan,  o‘zgalar  manfaatini  ko‘zlovchi  mafkurani  boshqa  bir  xalq  ongiga  zo‘rlab 
singdirish noto‘g‘ri. Muayyan mamlakat xalqining o‘z g‘oyasi va mafkuraviy qarashlari bor, bu 
qarashlar tizimi o‘sha mamlakat vakilini yurti bilan faxrlanish, uning kelajagi uchun qayg‘urish, 
bu yo‘lda tinimsiz izlanish va mehnat qilishga undashi tabiiy. Lekin bu qarashlarga suyangan va 
ularni chuqur tahlil qilib o‘rgangan' holda biz ham faqat shunday qilsak bo‘lar ekan, biz ham shu 
faqat yo‘ldan boraylik, deb bo‘lmayd11. Chunki har bir jamiyat rivojining o‘ziga xos qonuniyatlari 
mav-judki,  o‘sha  jamiyat  a’zolari  o‘zlarining  tub  maqsad  va  manfaatlarini  ular  asosida 
shakllantiradi. Mafkuraviy tarbiya ana shu jarayonga xizmat qiladi, aslida uning tarkibiy qismi va 
uzviy bo‘lagi hisoblanadi. 
Xar qanday mafkuraviy tarbiyaning maqsadi - jamiyatning har bir a’zosi va ular timsolida 
har  bir  ijtimoiy  qatlam,  umuman,  aholida  pirovard  natijada  jamiyat  rivojiga  turtki  beruvchi 
g‘oyalarning  ongli  ravishda  o‘zlashtirilishini,  uning  tafakkur  va  fikrlash  tarziga  aylantirilishini 
ta’minlashdan  iborat.  Shu  ma’noda,  milliy  istiqlol  mafkurasi  O‘zbekistonda  yashab,  umr 
kechirayotgan har bir fuqaro ongi va shuuriga milliy qadriyatlarimiz, xalqimizning bugungi hamda 
kelgusidagi manfaatlarini ifodalovchi sog‘lom g‘oyalar, fikrlarni singdirish va bu xalq tafakkuri 
tarzida o‘z ifodasini topishiga erishish lozim. Bu jihat mamlakatimizdagi mafkuraviy tarbiyaning 
bosh xususiyatlaridan biri, zamonaviy tafakkur va mustaqillik dunyoqarashini shakllantirishning 
asosidir. 
Muayyan g‘oya asosida shakllangan dunyoqarash - u haqdagi tar-tibga solingan, yaxlit ongli 
tizimga  aylantirilgan  bilim,  tasavvur  va  idrok  majmui  bo‘lib,  u  shaxsni  hayotda  va  jamiyatda 
munosib o‘rin egallashga undaydi. Dunyoqarashning shakllanishi, e’tiqodning mustahkamlanishi 
uchun  yoshlik  va  o‘spirinlik  yillari  nihoyatda  muhim  ahamiyatga  ega.  Bu  davr  nafaqat 
dunyoqarash  shakllanishi  uchun,  balki  agar  ma’lum  bir  qarashlar  tizimi  mav-jud  bo‘lsa,  ularni 
o‘zgartirish uchun ham qulay. Shu bois ko‘plab mafkuraviy ta’sirlar, asosan, yoshlarga, ularning 
qalbi va ongiga qaratilgan bo‘lishi tabiiy. 

---

"Mafkuraviy  tarbiya  vositalari"  tushunchasi  inson  ongiga  ta’sir  ko‘rsatadigan,  uning 
dunyoqarashi, tafakkur tarzini muayyan yo‘nalishga soladigan, o‘zgartiradigan, jamiyat, millatga 
xos ma’naviy va moddiy asoslar, an’analar, qadriyatlar, meros, turmush tarzi, mafkuraviy omillar, 
g‘oyalar va qarashlarga tayanadigan ta’sir obyektlari majmuini ifodalaydi.  
Uning  mazmun-mohiyati  Birinchi  Prezidentimiz  I.A.Karimovning  "Yuksak  ma’naviyat  - 
yengil-mas kuch" kitobida chuqur va har tomonlama asoslab berilgan. Mazkur asarga tayangan 
holda mafkuraviy tarbiya mezonlarini shartli ravishda bir necha guruhga bo‘lish mumkin:  
birinchi  guruh  —  millat,  xalq,  davlatchilik,  madaniyat,  me’moriy  yodgorliklar  va 
boshqalarni  qamrab  oluvchi  tarixni,  ming  yillar  davomida  rivojlanib  kelayotgan  agrar  madaniy 
an’analarni, geografik shart-sharoitga aloqador tarixiy munosabatlarni va boshqalarni ifodalovchi 
moddiy meros;  
ikkinchi  guruh  —  xalqimizga  xos  bir  necha  ming  yillik  diniy  e’tiqod,  ta’lim-tarbiya, 
shuningdek, barcha ilm-fan sohalari va ular rivojida muhim o‘rin tutgan mutafakkirlar va ularning 
asarlari, xalq ijodini qamrab oluvchi madaniy meros;  
uchinchi  guruh  —  xalqimizga  xos  an’analar,  urf-odatlar,  marosimlar,  bayramlar,  turmush 
tarzi bilan bog‘liq boshqa madaniy omillar;  
to‘rtinchi guruh xalq qadriyatlari, tafakkur tarzi, xalqqa xos mafkuraviy xusiyatlar, ruhiyat 
va o‘zaro ijtimoiy munosabatlar;  
beshinchi  guruh  —  hozirgi  jamiyatimizda  bevosita  amaliy  faoliyat  yuritayotgan,  inson 
tarbiyasida  katta  ta’sirga  ega,  umuman,  mafkuraviy  dunyoqarash  shakllanishida  bosh  rol 
o‘ynaydigan ta’lim-tarbiya maskanlari, OAV, kutubxona, teatr, san’at saroylari va shu kabi boshqa 
mafkuraviy ta’lim vositalarini o‘z ichiga oladi. 
Mafkuraviy tarbiya masalasi har bir davr va jamiyatga xos bo‘lib, bunda davlat va jamiyat 
oldida  ma’suliyatni  shakllantiradigan  va  unga  ta’sir  o‘tkazadigan  barcha  omil  va  mezonlarni 
chuqur  tahlil  qilib,  ularning  bu  borada  qanday  o‘rin  tutishini  yaxshi  anglab  olish  maqsadi  ham 
yotadi.  Har  qaysi  xalq  yoki  millatni  uning  tarixi,  o‘ziga  xos  urf-odatlari  va  an’analari,  hayotiy 
qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy 
boyliklar,  ko‘hna  tarixiy  yodgorliklar  eng  muhim  omillar  sifatida  xizmat  qiladi.  Masalan,  shu 
zamindan yetishib chiqqan buyuk zotlar, olimu ulamolar, siyosatchi va sarkardalar, umumbashariy 
sivilizatsiya  va  madaniyat-ning  uzviy  qismiga  aylanib  ketgan  dunyoviy  va  diniy  ilmlarning, 
ayniqsa,  islom  dini  bilan  bogliq  bilimlarning  tarixan  eng  yuqori  bosqichga  ko‘tarilishida  ona 
yurtimizda tug‘ilib kamolga yetgan ulug‘ allomalarning xizmatlari katta.  
Mafkuraviy  tarbiyada  xalq  ogzaki  ijodi  muhim  o‘rin  tutib,  u  millatimizning  o‘zligini 
namoyon  etadigan,  uni  avlodlardan  avlodlarga  o‘tkazib,  tarix  to‘fonlaridan,  hayot-mamot 
sinovlaridan  omon  chiqarib,  o‘zligini  doimo  saqlab  kelayotgan  el-yurtimizning  bag‘rikenglik, 
matonat,  olijanoblik,  vafo  va  sadoqat  kabi  ezgu  fazilatlarini  o‘zida  ifoda  etadi.  Shu  o‘rinda 
mafkuraviy tarbiya me-zonlaridan biri bo‘lgan muqaddas dinimizning ahamiyati beqiyos-dir. Din 
azaldan  inson  ma’naviyatining  tarkibiy  qismi  sifatida  odamzodning  yuksak  ideallari,  haq  va 
haqiqat,  insof  va  adolat  to‘g‘risidagi  orzu-armonlarini  o‘zida  mujassam  etgan,  ular-ni  barqaror 
qoidalar shaklida mustahkamlab kelayotgan g‘oya va qarashlarning yaxlit bir tizimidir. 
Har  bir  ilmiy  yangilik,  yaratilgan  kashfiyot  -  bu  yangicha  fikr  va  dunyoqarashga  turtki 
beradi,  mafkuraviy  tarbiya  mezonlari  shakllanishiga  o‘ziga  xos  ta’sir  o‘tkazadi.  Shu  nuqtai 
nazardan  qaraganda,  zaminimizda  yashab  o‘tgan  buyuk  allomalarimiz,  mutafak-kir 
bobolarimizning  ibratli  hayoti  va  faoliyati,  bemisl  il-miy-ijodiy  kashfiyotlari  bugun  ham  jahon 
ahlini  hayratga  solayotganini  g‘urur  bilan  ta’kidlash  lozim.  Jamiyat  esa  o‘z  zaminining 
mutafakkirlari,  dini  va  kashfiyotlari,  ma’rifat,  ilmu  fan,  madaniyat  kabi  sohalaridan  bularning 
barchasini  o‘zida  uy-g‘unlashtirgan  xalqimizning  g‘oyaviy  olami  naqadar  boy  va  rang-barang 
ekanini isbotlab berishda, uni namuna qilib ko‘rsatishda foydalanadi. Bunday noyob va bebaho 
boylikni har tomonlama chu-qur o‘rganish, uning ma’nomazmunini avlodlarga yetkazish masalasi 
barcha, birinchi galda, ziyolilar, butun jamoatchilik uchun ham qarz, ham farz hisoblanadi. 
Har qaysi millatning o‘ziga xos mafkurasini shakllantirish va yuksaltirishda, hech shubhasiz, 
oilaning  o‘rni  va  ta’siri  beqiyosdir.  Chunki  insonning  eng  sof  va  pokiza  tuyg‘ulari,  ilk  hayotiy 

---

tushuncha va tasavvurlari, birinchi galda, oila bag‘rida shakllanadi. Bolaning xarakteri, tabiati va 
dunyoqarashini belgilaydigan mafkuraviy mezon va qarashlar — yaxshilik va ezgulik, olijanoblik 
va mehr-oqibat, or-nomus va andisha kabi muqaddas tushunchalarning poydevori oila sharoitida 
qaror  topishi  tabiiydir.  Shuning  uchun  ham  aynan  oila  muhitida  paydo  bo‘ladigan  Ota-onaga 
hurmat,  ular-ning  oldidagi  umrbod  qarzdorlik  burchini  chukur  anglash  har  qaysi  insonga  xos 
bo‘lgan  odamiylik  fazilatlari  va  oilaviy  munosabatlarning  negizini,  oilaning  goyaviy  asosini   
tashkil etadi. 
Mafkuraviy tarbiya mezonlari haqida so‘z ketganda, mahallaning o‘rni va ta’siri xususida 
to‘xtalish zarur. Ma’lumki, o‘zbek mahallalari azaldan chinakam milliy qadriyatlar maskani bo‘lib 
keladi. O‘zaro mehr-oqibat, ahillik va totuvlik, ehtiyojmand, yordamga muhtoj kimsalar holidan 
xabar olish,  yetim-yesirlar-ning boshini  silash, to‘y-tomosha, hashar va ma’rakalarni  ko‘pchilik 
bilan bamaslahat o‘tkazish, yaxshi kunda ham, yomon kunda ham birga bo‘lish kabi xalqimizga 
xos urf-odat va an’analar, avvalambor, mahalla muhitida shakllangan va rivojlangan. Xalqimizga 
xos o‘zini o‘zi boshqaruv tizimining bu noyob usuli qadim-qadimdan odamlarning nafaqat tilida, 
balki dilida, butun hayotida chuqur joy egallagani bejiz emas. «Mahalla  — ham ota, ham ona» 
degan hikmatli nakl ana shu hayotiy haqiqatning ifodasi sifatida qabul qilinadi. Har qaysi xonadon, 
butun el-yurt-dagi mafkuraviy iqlim va vaziyatni anglamoqchi bo‘lgan kishi, bu boradagi haqiqiy 
manzaraning yorqin ifodasini, avvalo, mahalla hayotida xuddi oynadek yaqqol ko‘rish imkoniga 
ega bo‘ladi. 
Mafkuraviy tarbiya mezonlaridan yana biri ilmu ma’rifat, ta’lim-tarbiya bo‘lib, ularga inson 
kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy sharti va garovi sifatida qaralgan. Kelajak poydevori 
bilim  dargohlarida  yaratiladi,  boshqacha  aytganda,  xalqning  ertangi  kuni  qanday  bo‘lishi 
farzandlarning bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, 
ustoz va murabbiy har bir bola timsolida, avvalo, shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan 
kelib  chiqqan  holda,  farzandlarni  musta-qil  va  keng  fikrlash  qobiliyatiga  ega  bo‘lgan,  ongli 
yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish ishi ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi 
va vazifasi bo‘lib qoladi. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg‘un holda olyb borishni talab etadi. 
Mafkuraviy tarbiyani targ‘ib qilish uslublari. Milliy istiqlolimiz rivojining hozirgi bosqichi 
ma’naviy-ma’rifiy, mafkuraviy ishlar ta’sirchanligini oshirish, ommani buyuk maqsadlar yo‘lida 
safarbar etish, uyushtirish uchun asosiy e’tiborni quyidagilarga qaratishni taqozo etmoqda:  
1) Milliy g‘oya va milliy mafkuraga oid targ‘ibot-tashviqot ishlarini  kuchaytirish va uning 
qamrovini kengaytirish;  
2) Garchi achchiq bo‘lsada, haqiqatni aytishdan cho‘chimaslik.  
3) Soxtakorlikdan qochish.  
4) Hayotdagi qiyinchilik,  muammolarni ochiq-oydin bayon etish.  
5) Ommani ruhlantirish, ishonch-ye’tiqodni mustahkamlash. 
6) Birinchi Prezidentimiz atrofiga yanada mustahkamroq jipslashishga da’vat etish, ziyoli, 
ma’rifatshi,  mafkura  ishi  bilan  shug‘ullanuvchi  barcha  targ‘ibot-tashviqotshilarning  birinchi 
darajali vazifasidir. 
7)  Maqsadimiz  ma’rifatli  jamiyat  barpo  etishdan  iborat,  bu  jamiyatda  qonun  ustuvorligi, 
qonun oldida hammaning mas’ulligi, adolat, Vatan, xalq manfaati ulug‘ sanalishini inobatga olish.  
8) Xalq hukmdorlarga emas, hukmdorlar halqqa xizmat qilishi - asosiy qoida.  
9) Pirovard maqsadimiz adolatli jamiyat barpo etish.1  
10)  Birovning  haqiga  xiyonat  qilmaslik,  diyonatlilik,  iymonlilik,  halollik  mezonini 
ulug‘lash.  
11)  Ma’rifiy-targ‘ibot  ishlarining  shaklan  va  mazmunan  turi:  ma’ruza,  suhbat  va  bahs-
munozaralar, seminarlar, konferentsiyalar o‘tkazish, ommaviy axborot vositalarida chiqish yo‘li 
bilan amalga oshiriladi.  
12) Mafkuraning asosiy maqsadlarini xalqqa sodda, ta’sirchan, tushunarli tarzda yetkazish 
uchun odamlar qalbiga yo‘l topa oladigan fidoyi inson, ziyolilarga tayanish.  
Milliy  istiqlol  g‘oyasi  va  milliy  mafkurani  targ‘ib  qilishda  quyidagi    tarbiyaviy  tamoyil, 
uslub (metodlar)larga e’tibor berish kerak:  

---

1) Tushuntirishda va bayon etishda oddiylik va lo‘ndalik.  
2) Talab va taklifni doimiy nazorat ostiga olish.  
3) Ongga ta’sir ko‘rsatishning yangi texnologiyalarini ishlab chiqish.2  
4) Ziyolilar mavqeyini oshirish, ularga e’tibor va imkoniyat yaratish.  
5) Turli bilimlarni egallashga bo‘lgan ishtiyoqni qo‘llab-quvvatlash.  
6)  Ommaviy-axborot  vositalarida  xalq  ruhiyatiga  yaqinlashtirilgan  yangi  mafkuraviy 
materiallarni ko‘paytirish, doimiy «aks ta’sir» tamoyiliga amal qilish.  
7)  Televideniye  va  radio  zamonaviy  ish  usullari  va  shakllarini  egallashi  uchun  rasmiy 
xabarlarnigina  emas,  balki  xalqaro  mezonlarga  muvofiq  matbuot  sahifalarida  va  televideniyeda 
chuqur  tahliliy  materiallar,  jiddiy  siyosiy,  iqtisodiy,  xalqaro  sharhlar,  bahs-munozaralar 
ko‘rinishida  bo‘lishi lozim.  
Demak,  Milliy  istiqlol  g‘oyasini  yoshlar  ongiga  singdirishning  asosiy    sohalari:  «Oila  - 
bog‘cha - maktab - litsey - kollej - oliy o‘quv yurtlari -  mahalla - jamiyat» tizimlari tashkil etadi.  
Milliy istiqlol g‘oyasi va milliy mafkurani yoshlar ongiga singdirishning asosiy yo‘nalishlari 
esa quyidagilardan iborat:  
1. 
Ta’lim va tarbiya.  
2. 
Fan va ilmiy muassasalar.  
3. 
Madaniyat va madaniy-ma’rifiy muassasalar.  
4. 
Adabiyot va san’at.  
5. 
Din.  
6. 
Jismoniy tarbiya va sport.  
7. 
Harbiy vatanparvarlik.  
8. 
Urf-odat, marosim va bayramlar.  
9. 
Oila.  
10. 
Mahalla.  
11. 
Mehnat jamoalari.  
12. 
Siyosiy partiyalar.  
13. 
Nodavlat tashkilotlar.