O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

Reja: 
1.
 
Insoniyat tarixida axborot ehtiyoji. 
2.
 
Fuqarolik jamiyatini barpo etish jarayonida axborot sohasini isloh qilish, 
so‘z va axborot erkinligi. 
3.
 
Fuqarolik jamiyati boshqaruv mexanizmlari takomillashuvida zamonaviy 
axborot texnologiyalarining roli 
 
1. Insoniyat tarixida axborot ehtiyoji. 
Har qanday jamiyatda axborot hamisha mamlakat taraqqiyotining ko‘zgusi, 
kishilarning ongi, dunyoqarashi, siyosiy saviyasi shakllanishining asosiy vositalaridan 
biridir. SHuning uchun ham, axborotga bo‘lgan hayotiy ehtiyoj, uni qondirishga xizmat 
qiluvchi omillarni shakllantirish kishilik taraqqiyotining har bir bosqichida etakchi 
o‘rinlardan birini egallab kelgan.
Insoniyat tarixida axborot to‘plash va tarqatishning dastlabki og‘zaki (voizlar, 
jarchilar, choparlar va boshqalar) va yozma (popiruslardagi, e’lon taxtalari va 
hakozolardagi) namunalari nomuntazam bo‘lsada, qadim zamonlardan yaxshi ma’lum. 
O‘sha davrlardayoq to‘laqonli axborot va xabarga talab hamda ehtiyoj turli manbalarda 
o‘z aksini topgan. Zardushtiylik tarixining manbalarida aytilishicha, Zardusht xudoning 
payg‘omi (xabari)ni odamlarga etkazish orqali bosqinchilik va vayronliklar oldini olish, 
halol mehnat qilib, tinch-totuv yashash, adolat va haqiqatga sajda qilish kerakligini 
o‘rgatgan. 30 asrlar oldin bitilib, bizlarga etib kelgan “Avesto”dan har qanday xabar, 
yangilik o‘zining takomilligi, haqiqiyligi, to‘liqligi bilan baholanishi, uning yordamida 
insoniyat yaxshilik va ezgulikka qarab intilishi to‘g‘risida xulosa qilish mumkin. 
Ommaviy axborotning asosiy ma’nosini anglatuvchi ma’lumot yig‘ish, qayta 
ishlash va tarqatish hamda tezkor xabarlar yozib jamiyatni ogoh etish bilan mashg‘ul 
kishilar Amir Temur davrida ham bo‘lganligi ma’lum. Bu haqda Sohibqironning «Qissai 
Temur»da: «Amr etdimkim, har sarhad va viloyat, lashkar va mamlakatg‘a bir axbornavis 
(xabarlar yozuvchi, ya’ni muxbir) tayin etgaylarkim, sipoh va hokim va ra’iyat va begona 
lashkar va mol va manolning mudoxil va maxorij va begona odamlar va karvonning 
kirmak va chiqmog‘i va hamsoya podshohlar mamlakatining axbori va alarning a’moli va 

---

158 
af’oli va uzoq baladalardin dargohimg‘a yuz qo‘yg‘on ulamo va fozil odamlarning ishlar 
va so‘zlarin rostlig‘ va durustlig‘ bila yozib dargohg‘a yiborgaylar»
172
, degan fikri buning 
dalilidir. Demak, bo‘layotgan hodisa-voqealar haqida xabar to‘plash va davlatni 
boshqarishda ulardan foydalanish Sohibqiron uchun ham muhim omil bo‘lgan.
Alloma Alisher Navoiy ham o‘z ijodi va faoliyati davomida xolis va rost axborot 
masalasiga alohida e’tibor qaratgan. Uning “Hayratul abror” dostonidagi yolg‘on xabar 
beruvchining ahvoli: 
Har kishi yolg‘onni desa, lek kam 
Bo‘lg‘ay edi kosh bu davronda ham.
173
YOki “Farhod va SHirin” dostonida xabarning ijtimoiy ahamiyatiga alohida e’tibor 
qaratgan mutafakkir ajdodimizning: 
Erursen shoh - agar ogohsen-sen, 
Agar ogohsen - sen, shohsen sen,
174
degan misrlari har qanday yangilik, xabar haqiqiyligi, xolisligi, to‘liqligi va tezkorligi 
bilan baholanganligi, uning yordamida halq irodasi yo‘naltirilib turilganidan dalolat 
beradi. U mazkur misrasida agar kishi axborotni birinchi bo‘lib egallasa, jamiyat tizginini 
egallashi, aynan xabar sabab barcha halokat va falokatlarning oldini olishi haqidagi 
pandlari bugungi xabar, axborot boshqarayotgan dunyomiz haqidagi bashoratdek 
ko‘rinadi.
Asrlar oshsada axborotga bo‘lgan talablar deyarli o‘zgargan emas. Aksincha, 
jamiyat hayotida uning ahamiyati borgan sari oshib borgan va bugungi kunga kelib 
mamlakatimiz rivojlanishi strategiyasini shakllantirish va uni bevosita amalga oshirishda 
tobora katta rol o‘ynamoqda. Bu esa ularning fuqarolik jamiyatiga xos asosiy omillardan 
biriga aylanib borayotganidan dalolat beradi. 
172
Амир Темур Кўрагон. Қиссаи Темур («Малфузоти Темурий»). – Т.: ДИТАФ, 2001. – Б. 285. 
173
Алишер Навоий. Тўла асарлар тўплами. Ўн жилдлик. 6-жилд. – Т.: Ғ. Ғулом номидаги НМИУ, 2011. – Б. 179. 
174
Ўша ерда. - Б. 178. 
Оммавий ахборот воситалари жамият ҳаётининг муҳим 
элементи:
Фуқароларни улар учун аҳамиятли воқеалар ҳақида долзарб ва ишончли 
ахборот билан таъминлайди 
Шахсни ижтимойлашувига хизмат қиладиган маърифий, таълим ва 
тарбиявий вазифаларни амалга оширади 
Ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларидаги мавжуд муаммолар ҳақида 
жамоатчилик фикрини умумлаштириш ва ифода қилишда иштирок этади 
Давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг фаолиятини танқид ва 
назорат қилади.
ОАВ фуқаролик жамиятида турли ижтимоий гуруҳлар ўртасида мулоқат 
воситаси ҳамда ижтимоий аҳамиятга молик масалаларни муҳокама 
қилиш қуроли ҳамдир 
Оммавий ахборот воситалари жамиятни уюштириш, жипслаштириш, 
фуқароларнинг ижтимоий фаоллигини рағбатлантириш имкониятига эга. 

---

159 
Mustaqillik yillarida erkin ommaviy axborot vositalari faoliyati uchun zarur 
bo‘lgan huquqiy, ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy shart-sharoitlar shakllandi. OAVning 
fuqarolik jamiyati instituti sifatida rivojlantirish yo‘lidagi islohotlar izchil davom etmoqda. 
Diqqatga sazovor muhim tomoni shundaki, erkin OAVni rivojlantirmay turib, fuqarolik 
jamiyati qurish va inson erkinligi, huquqlarini ta’minlash mumkin emasligini jamoatchilik 
anglab etdi. 
Fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda so‘z va matbuot erkinligini ta’minlash masalasi 
alohida o‘rin egallashini nazarda tutib Birinchi Prezidentimiz I.Karimov shunday deydi: 
«Jamiyatimizni yanada rivojlantirish va sifat jihatidan yangilash borasidagi eng muhim ustuvor 
yo‘nalish – bu inson huquqlari va erkinliklarini, so‘z va matbuot erkinligini, shuningdek, 
oshkoralikni, jamiyatda o‘tkazilayotgan islohotlarning ochiqligini ta’minlaydigan demokratik 
tamoyillarni so‘zda yoki qog‘ozda emas, amaliy hayotda joriy qilishdir, desak, har tomonlama 
to‘g‘ri bo‘ladi».
175
Mamlakatimizning mustaqillikka erishishi axborot sohasini liberallashtirish, so‘z 
erkinligini ta’minlashda ham yangi bosqichni boshlab berdi. O‘tgan yillar davomida 
ushbu sohada keng qamrovli islohotlar, ko‘plab chora-tadbirlar amalga oshirildi. Bu 
borada axborot vositalari faoliyatiga oid mukammal huquqiy baza yaratilganligini va u 
insonlar uchun axborot olish sohasida erkinlik va huquqlarini ta’minlashda muhim rol 
o‘ynayotganligini alohida qayd etish zarur. 
Avvalo, mamlakatimizda axborot sohasida olib borilayotgan siyosat O‘zbekiston 
Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan ommaviy axborot vositalari erkinligi va 
qonunlarga muvofiq faoliyat yuritishi
176
har kim fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligiga, 
hamda o‘zi istagan axborotni izlash, olish va tarqatish huquqiga ega
177
ekanligi haqidagi 
me’yorlarni izchillik bilan va to‘laligicha ta’minlanishi asosida amalga oshirilishini qayd 
etish zarur.
SHu 
ma’noda Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ommaviy axborot 
vositalarining fuqarolik jamiyatidagi roliga alohida to‘xtalib: “Ochiq va kuchli fuqarolik 
jamiyatini bugungi kunda erkin ommaviy axborot vositalari va boshqa fuqarolik jamiyati 
institutlarining rivojlangan tizimisiz tasavvur etib bo‘lmaydi... ularning faoliyati 
samaradorligini oshirishni ta’minlaydigan zarur me’yoriy-xuquqiy baza, iqtisodiy va 
huquqiy kafolatlar yaratilgani ham bu sohadagi katta ishlarimizdan bo‘ldi”,
178
deb 
ta’kidlagani bejiz emas. Darhaqiqat, mustaqillik yillarida ommaviy axborot vositalari 
faoliyatini tartibga soluvchi qonunlarning tahlili bu sohaga oid huquqiy bazani 
takomillashtirish izchil va tizimli tarzda amalga oshirib borilganligini ko‘rsatmoqda. 
O‘tgan yillarda mamlakatimizda yaratilgan huquqiy makon va ijtimoiy-iqtisodiy 
islohotlar natijasida bosma nashrlar soni ko‘paydi, xususiy gazeta va telestudiyalar tizimi 
yuzaga keldi.