O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “ ijtimoiy fanlar

Nizomulmulk
ning 
“Siyosatnoma”
asari muhim manba hisoblanadi. U amaldorlarni axloqiy fazilatlarigaqarab tanlash, adolat va 
insofni oyoq osti qiladigankishilarni davlat ishlariga aralashtirmaslikni, davlatni boshqarishda 
kengash bilan olib borish, faoliyatlarni muntazam nazoratqilish, itoat, ijro va sifatlari 
to‘g‘risidagi qarashlari bilan ahamiyatlidir. Ayniqsa, Nizomulmulkning«Ko‘pchilik bo‘lib qabul 
qilingan tadbir eng savobli bo‘ladi va shunday yo‘l tutish kerak»
1
degan fikrlari ajdodlarimizning 
davlat qurilishining adolatli tartibotlarigakatta e’tibor berganligidan dalolatdir. 
Ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotning ma’naviy asoslarini o‘rganishda O‘rta Osiyoda vujudga 
kelgan tasavvufchilik oqimining ahamiyati ham alohida muhim o‘rin tutadi. Tasavvuf garchi 
islom bag‘rida nish urib, Qur’on va hadislar hikmatidan oziqlangan, ko‘p hollarda shariat 
ahkomiga suyangan bo‘lsada, lekin u rasmiy diniy aqidaparastlik va mutaassiblikka hamda 
hokim tabaqalarning ayshu-ishratlarga g‘arb turmush tarzi, talonchilik va manfaatparastlikka zid 
o‘laroq, mehnatkash xalq noroziligini ifodalab keldi. Tasavvuf ta’limoti asosida adolat, haqiqat, 
to‘g‘rilik, mehr-shafqat, insof, iymon, e’tiqod, ilm, mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi 
umuminsoniy g‘oyalarni targ‘ibot qiluvchi futuvvatga asoslangan bir qancha diniy, siyosiy 
oqimlar paydo bo‘ladi. Ular jamiyatning axloqsiz unsurlariga g‘oyaviy kuch sifatida qarshi 
qo‘yiladi 
Ijtimoiy-siyosiy tafakkur rivoji va huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining asosiy sharti – 
qonun ustuvorligi tamoyilini amaliyotda qo‘llash tajribasini SHarqning buyuk davlat arbobi va 
sarkardasi Amir Temur (1336–1405) boy ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy merosi asosida ko‘rish 
mumkin.Uning tuzuklarida davlat tizimi, uni idora qilish uslublari va vositalari, undagi turli 
lavozim-vazifalar darajasi, tabaqalarning toifalanishi, harbiy qo‘shinlarning tashkil etilishi, jang 
olib borish mahoratlari, davlat xizmatchilari rag‘batini tashkil etish omillari, adolatli soliq 
turlarining joriy etilishi, mamlakatni obodonlashtirish tadbirlari milliy davlatchilikning yuksak 
madaniy va huquqiy darajada shakllantirishga erishganligidan dalolat beradi. “Har mamlakatning 
yaxshi kishilariga men ham yaxshilik qildim, nafsi yomonlar, buzuqlar va axloqsiz odamlarni 
mamlakatiimdan quvib chiqardim. Pastkash va razil odamlarga o‘zlariga loyiq ishlar topshirdim 
hamda hadlaridan oshishlariga yo‘l qo‘ymadim. Ulug‘larini va sharaf-e’tiborli kishilarni 
hurmatlab, martabalarini oshirdim. Har mamlakatda adolat eshigini ochdim, zulmu sitam yo‘lini 
to‘sdim».
1
Ma’lumki, fuqarolik jamiyatini – hayotiyligini va samaradorligini ta’minlovchi – huquqiy 
davlat doirasidan tashqarida tasavvur qilib bo‘lmaydi. SHu ma’noda, Sohibqiron Amir 
Temurning quyidagi so‘zlari hozirgi zamon bilan hamnafas jaranglaydi: “Tajriba, - deb yozadi u, 
menga shuni ko‘rsatdiki, din va qonunga tayanmagan hukumat, o‘zining buyuk qudratini uzoq 
vaqt saqlab tura olmaydi. Uni har qanday yovuz kishi kirishi mumkin bo‘lgan na tomi, na eshigi, 
na panjaralari bor uyga o‘xshatish mumkin. SHuning uchun men o‘z saltanatimni islom arkonlari 
va boshqaruvda o‘zim qat’iy amal qiluvchi qonunlar asosida qurdim”
2
. 
SHu nuqtai nazardan, muvafaqiyatli boshqaruv qonuniyatiga ko‘ra, amir Temur rahbarning 
adolatga tayanishini lozim topgan. Uning fikriga ko‘ra: “Rahbar uchun barcha ishlarda adolatga 
3
Юсуф Хос Хожиб Қутадғу билиг.-Т.: Фан, 1971, 329-б. 
4
Ўша асар. 329-бет 
5
Низомулмулк. Сиёсатнома. Т.: Адолат,1997. 98-бет. 
6
Амир Темур тузуклари.-Т .:Ғофур Ғулом нашриёти,1996, 24-бет. 
7 
Ўша асар. 81-бет

---

31 
amal qilishi kerak: u sotilmaydigan va fazilat egasi bo‘lgan odamni vazirlikka tayinlashi lozim, 
chunki adolatli vazir o‘zi mahdud-rahbar adaolatsizliklarni to‘g‘irlashi mumkin, ammo vazirning 
o‘zi shunday bo‘lsa, halokat yaqindir”
3
. Sohibqiron fikricha, davlat boshqaruvida yana bir 
muhim qonuniyat – qonun ustuvorligi. “Qat’iy tartib va qonunlarga amal qilishim baxt-saodatim 
kaliti bo‘ldi”. Bosh qonunlar sifatida diniy ahkomlarni va ular asosida yozilgan fikrlarni bilgan. 
Buning barchasi buyuk Temur adaolatli va fozil boshqaruvga alohida e’tibor qaratganligini 
ko‘rsatib turibdi. 
Komil insonlar jamiyatini haqidagi g‘oyalar Alisher Navoiy (1441–1501) siyosiy va adabiy 
faoliyati asosi bo‘lib xizmat qildi. A.Navoiy ideal ijtimoiy-iqtisodiy tuzum haqidagi qarashlarini 
o‘zining “Saddi Iskandariy”, “Mahbub ul qulub”, “Payg‘ambarlar va donolar tarixi” va b. 
asarlarida yoritgan. Ijtimoiy-iqtisodiy tuzum muammolarini faqat adolatli hukmdor 
boshqarayotgan va qonun ustuvor bo‘lgan mamalkatda amalga oshishi mumkin. SHunday qilib, 
A.Navoiy 
uchunadolat 
va 
qonun 
ijtimoiy 
taraqqiyotning 
asosi 
hisoblanadi.Uning 
konsepiyasidahukumdor shaxsi alohida ahamiyat kasb etadi. Fazilatli va ideal shaxs haqida 
mulohaza yuritar ekan Navoiy o‘ziga xos insonparvar nazariyani yaratadi. O‘z nazariyasida 
mutafakkir, bir tomondan hukumdor va bog‘bonni, boshqa tomondan davlat va bog‘ni 
solishtiradi. Unga ko‘ra, agar bog‘bon aqlli va mehnatsevar bo‘lsa, uning bog‘i gullab-
yashnaydi. Huddi shunday agar mamlakatning aqlli, dono, adolatli, xalqi uchun qayg‘uradigan 
va uni sevadigan hukumdori bo‘lsa, u rivojlnib farovonlashadi. 
U nazariyotchi va amaliyotchi sifatida davlat siyosatining adolatli asoslari va uning 
ma’naviy mezonlarini rivojlantirishga katta hissa qo‘shadi. Ayniqsa, adolatsizlik va zulm 
davlatni tanazzulga, jamiyatni jaholatga olib kelishi to‘g‘risidagi qarashlari o‘z ifodasini topadi: 
«...davlat ishi bilan mashg‘ul bo‘lgan amaldorlik chog‘larimda ko‘ngil mulkini turli odamlarning 
hujumi bulg‘aladi. Goh amirlik o‘rnida o‘tirdim va hukumat mahkamasida xalqning arz-dodini 
so‘rdim va goh podshoh yonida vazirlik qildim va menga umidvor nazar bilan qarab turgan elga 
muruvvat ko‘rsatdim»
19
deydi. Adolatli jamiyat shakllanishining asosiy omili sifatida Navoiy 
insoniy fazilatlar: adolatlilik, rahmdillik, mehnatsevarlik, rostgo‘ylik, vatanparvarlik, vijdonlilik, 
insonparvarlik va jasoratni keltirib o‘tadi.
Antik va o‘rta asr SHarq allomalarining fuqarolik jamiyatigi oid konseptual merosi va 
nazariy ishlanmalari amaliyotdagi – davlat va jamiyatda hukmron me’yorlarga to‘liq mos 
kelmasada, biroq ular fuqarolik jamiyati tamoyillarining ob’ektivlashuvi va uning insoniyat 
sotsiumining tarixiy taraqqiyotining tarkibiy qismi sifatida tushunilishi uchun mustahkam asos 
yaratdilar.