Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi toshkеnt moliya instituti

Xorijiy aksiyalar afzalliklari va kamchiliklari
Afzalliklari 
Kamchiliklari 
Aksiyalar 
oldi-sotdisida 
valyuta 
konvertatsiyasini 
amalga 
oshirishga 
zarurat 
yoʻqoladi, 
valyuta 
riski 
kamayadi. 
Investorlar belgilangan soliqlar va 
chegaralashlardan qochadi. 
Siyosiy, iqtisodiy risklar, likvidlilik 
riski pasayadi. 
Mamlakatda xorijiy aksiyalarga nisbatan 
maʼlum tartib qoida belgilab qoʻyilishi. 
Xorijiy 
kompaniyalarga 
nisbatan 
aksiyalar miqdori, moliyaviy hisobotlar 
va boshqa jihatlar boʻyicha qatʼiy 
talablar belgilanishi. 

---

100 
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda 
xalqaro aksiyalar bozori yetakchi va rivojlanayotgan bozorlarga boʻlinadi. Bunda 
yetakchi xalqaro aksiyalar bozoriga AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Yevropa 
ittifoqi mamlakatlari, Kanada, Avstraliya kabilar kiritiladi va ularda aksiyalar 
savdosi rivojlangan tashkiliy va huquqiy tizimga, yuqori kapitallashuv darajasiga, 
birja orqali tashkillashtirilgan savdo hajmining keskin yuqoriligi kabilar bilan 
tavsiflanadi. 2017 yil holatiga koʻra aksiyalar boʻyicha kapitallashuv darajasi eng 
yuqori savdo maydonlari quyidagi rismda keltirilgan (8.2-rasm). 
8.2-rasm. 
Aksiyalar bozori kapitallashuvi boʻyicha eng katta birjalar 
oʻntaligi, milliard AQSH dollarida
40
 
Rivojlanayotgan xalqaro aksiyalar bozoriga rivojlanayotgan davlatlar va 
oʻtish iqtisodiyoti mamlakatlari kiritilgan holda ular oʻsish surʼati yuqoriligi, risk 
darajasi yuqoriligi, kapitallashuv darajasining pastligi va huquqiy tartibga solish 
mexanizmining takomillashmaganligi, ayni paytda rivojlanishda ekanligi kabilar 
bilan tavsiflanadi. 
Jahondagi mashhur moliya institutlari tomonidan ishlab chiqilgan xalqaro 
aksiyalar indekslari xalqaro aksiyalar bozori rivojlanish indikatorlari hisoblanadi. 
Dastlabki xalqaro fond indekslaridan biri EAFE Index (Yevropa, Avstraliya va 
Uzoq sharq fond indeksi) hisoblanib, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya, 
Germaniya, Gonkong, Shveysariya, Avstraliya, Italiya, Gollandiya, Malayziya, 
Avstriya va boshqa jami 21 ta davlatdagi 2000 dan ortiq kompaniyalar aksiyalari 
asosida aniqlanadi. Shuningdek xalqaro aksiyalar bozori indekslari sifatida Buyuk 
Britaniya aktuariylari instituti tomonidan ishlab chiqilgan FTW indeksi (The 
Financial Times World Index), GlobalIndex, SB-RGE kabilarni ham keltirish 
mumkin. Shuningdek, 1999 yildan DJGTIndex ham hisoblanib, dunyodagi 8 ta 
yirik fond bozorlariga ega davlatlar – AQSH, Buyuk Britaniya, Fransiya, 
40
https://www.statista.com/statistics/264661/domestic-market-capitalization-worldwide-top-10/
 
-
5 000
10 000
15 000
20 000
Франкфурт фонд биржаси 
Шенжен фонд биржаси 
Торонто фонд биржаси 
Евронекст 
Гонгконг фонд биржаси 
Шанхай фонд биржаси 
Токио фонд биржаси 
Лондон фонд биржаси 
NASDAQ
Нью-Йорк фонд биржаси 
1 766
2 285
2 781
3 321
3 325
3 986
4 485
6 187
6 831
19 223

---

101 
Yaponiya, Germaniya, Italiya, Shveysariya va Gollandiyadagi 50 ta kompaniya 
asosida hisoblanadi. 
1998 yil martdan AQSH fond bozorida savdo qilinadigan amerika depozitar 
tilxatlarining birinchi indeksi sifatida Bank of New York (Nyu-York banki) 
indeksi hisoblana boshlandi. Bu indeks real vaqt rejimida umumiy kapitallashuvi 
3,1 trillion AQSH dollaridan ortiq boʻlgan 36 ta mamlakatdan 431 ta kompaniya 
maʼlumotlari asosida hisoblanadi. 
Aksiyalarni xalqaro fond bozorlarida joylashtirishda depozitar tilxatlar 
qoʻllanilishini yuqorida ham taʼkidlagan edik. Depozitar tilxatlar – ikkilamchi 
qimmatli qogʻozlar boʻlib, nominal qiymatga ega boʻlmagan qimmatli qogʻoz 
boʻlib, u taqdim etiladigan qimmatli qogʻozlarning muayyan soniga boʻlgan mulk 
huquqini tasdiqlaydi va uning egasining ushbu qimmatli qogʻoz emitentidan 
depozitar tilxat oʻrniga taqdim etiladigan qimmatli qogʻozlarning tegishli sonini 
olishini hamda taqdim etiladigan qimmatli qogʻozlar bilan mustahkamlangan 
huquqlarning depozitar tilxat egasi tomonidan amalga oshirilishi bilan bogʻliq 
xizmatlar koʻrsatilishini talab qilish huquqini mustahkamlaydi. 
Xalqaro aksiyalar bozorida qoʻllaniladigan depozitar tilxatlarning asosiy 
turlari quyidagilar: 
- amerika depozitar tilxatlari (ADR); 
- yevropa depozitar tilxatlari (YEDR); 
- global depozitar tilxatlari (GDR). 
Amerika depozitar tilxatlari – maʼlum bir miqdordagi amerika depozitar 
aksiyalariga egalikni tasdiqlovchi sertifikatdir. Yevropa depozitar tilxatlari 
Yevropa banklari tomonidan Yevropa ittifoqi mamlakatlaridan tashqarida 
joylashtirilgan kompaniyalar aksiyalariga egalik qilishni tasdiqlovchi qimmatli 
qogʻozdir. Global depozitar tilxatlar esa AQSH fond bozorlarida, shuningdek 
boshqa davlatlar fond bozorlarida taklif qilinadi va joylashtiriladi. Umumiy holda 
amerika depozitar tilxatlari va global depozitar tilxatlarni muomalaga kiritish 
bosqichlari quyidagilar (8.3-jadval): 
8.3-jadval