O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

8.
Asar qahramonlariga tavsif. Topshiriq.
Qo ‘zichoq va ona Qo ‘yga tavsif 
bering. Bergan tavsifingizni asardan misollar keltirib dalillang. Namuna.
Qo ‘zi Qo ‘zichoq
Ona Qo ‘y
O‘quvchining 
xulosasi 
Kekkaygan 
Burni ko ‘tarilgan 
Tantiq 
O ‘zini ko ‘z-ko ‘z qiladi 
Boshqalarning e ‘tborini 
tortib maqtanadi 
Bosar-tusarini bilmaydi 
Kamtar 
Mehribon 
Nasihatgo ‘y 
Bolasi uchun qayg 
‘uradi 
Ehtiyotkor 
Tajribali
 

---

288 
Quruq 
maqtovlarga 
taltayadi 
Onasini o ‘ylamaydi
 
9. Rollarga bo ‘lib o ‘qitish. 
10. Reja asosida tayanch so ‘zlardan foydalanib qisqartirib qayta 
hikoylatish.
11. Tarbiyaviy xulosa chiqarish. *
Yozuvchi Qo ‘zichoqning xatti-
harakatlari orqali nima demoqchi? *Sizda Qo ‘zichoqqa xos qanday xislatlar bor? 
*“Ahmoqning o ‘zi bilmas, Bilganning so ‘ziga kirmas. Ayrilganni ayiq yer, Bo 
‘linganni bo ‘ri yer” maqollarining ma ‘nosini ayting. *O ‘zingiz masal mazmuniga 
mos maqollardan ayting. (Ahmoqda “aql” ko ‘p. Ahmoqning shoxi bo ‘lmaydi. 
Ahmoq o ‘zini maqtar.0)
12. Bliss texnologiyasi
. 
Savol-
topshiriqlar 
Yakka
javob 
To 
‘g ‘ri 
 
javob 
Javoblar 
1. 
Qo 
‘zichoqning 
tasviri 
4 
1.Chiroyli, 
antiqa ajoyib 
2.Qo ‘ylar- 
ning maqtovi 
1 
2. 
Kekkayma, 
birovlarning 
gap-so‘zlariga 
quloq solma 
3.Ona Qo‘y-
ning nasihati 
2 
3. Yomon ko 
‘zlardan asrasin, 
bir 
balo 
orttirmasa go ‘r-

---

289 
gaydi, bo ‘ri yo 
tulki 
ilib 
ketsa… 
4. Ona Qo‘y-
ning xavotiri 
3 
4.Ko‘zi 
munchoqday. 
Yunglari 
jingalak- 
jingalak 
13. “Topgan-topaloq” o ‘yini. 
Biror belgi asosida savol beriladi. O ‘quvchilar 
shu belgini o ‘zida jam qilgan predmet nomini yozadilar.
- O ‘quvchilar nima o‘qish di? (Kitob, she ‘r, hikoya, ertak, tez aytish, maqol) 
- O ‘rmonda nimalar yashaydi? (olmaxon, ayiq, bo ‘ri) 
- Qo ‘rada, yaylovda nima boqiladi? (qo ‘y) 
- Qo ‘ylar nimadan qo ‘riqlanadi? (bo ‘ridan) 
IV. Darsni yakunlash. 
Darsda o ‘rganilganlar umumlashtirish, reyting ballarni 
e ‘lon qilish. Uyga vazifa. Masalni rollarga bo ‘lib o ‘qib kelish. Masal mazmuniga 
mos maqollar topib kelish. 
Xulosa qilib aytganda, masal janrining tarbiyaviy tomoni ochilishda hayvonlar 
harakati, xulqi 2-sinfdan boshlab insonlarga ko ‘chiriladi. Bu jarayonda o ‘quvchilar 
fikrlashga undaladi. 
 
Sherni o’qish metodikasi 
 
She’r
ohang jihatidan maolum bir tartibga solingan, his-tuyg’u ifodasi sifatida 
vujudga kelgan hayajonli ritmik nutqdir. SHe’riy nutqni ohang jihatidan maolum bir 
tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik bo’laklarning izchil va bir 

---

290 
meoyorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning oxirida keladigan ohangdosh 
so’zlar) hisoblanadi
27
. 
She’rni o’qiganda kichik yoshdagi o’quvchilar tabiat va jamiyat voqea-
hodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega. 
Boshlang’ich sinflarda she’r tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, yaoni she’riy 
asarlar va lirik she’rlar o’qitiladi. 
She’riy hikoya, she’riy ertaklarda syujet, yaoni voqealar tizimi va uning rivoji 
xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea-hodisa taosirida insonda tug’ilgan 
ruhiy kechinma, fikr va tuyg’ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik she’rning 
xususiyati “kishining his-tuyg’uga to’la hayajonli nutqini taosirliroq ifodalashda 
qo’l keladi”
28
. 
She’rni o’qish darslarida asosiy ish turi ifodali o’qish hisoblanadi. O’quvchi 
she’rning asosiy mazmunini tushunsagina, uni ifodali o’qiy oladi. 
She’riy hikoyani tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak, masalni tahlil qilishda 
qo’llangan ish turlaridan foydalanish mumkin.
Lirik she’rni o’qish va tahlil qilish o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi. 
Holbuki, ko’p hollarda she’rga oddiy matn nuqtai nazaridan yondashiladi. Bunday 
holda she’riy sanoat hissiyot bilan bog’liq ekanligi unutiladi, she’r maonosining 
satrlar, so’zlar zaminida yashirin berilishi anglab yetilmaydi. Buning oqibatida 
o’quvchilar she’rdagi obrazlilikning mag’zini chaqa olmaydilar. Vaholanki, har 
qanday asar zaminidagi yashirin maononi o’qish mehnattalab ishdir. Busiz hatto 
adabiy taolimning maqsadi ham amalga oshmaydi. 
She’riy ohangni his qilmaslik, matn so’zlarini to’la tushunib yetmaslik she’r 
yodlashni zerikarli mashg’ulotga aylantiradi. Maonosi anglanmagan matnni yodlash 
oson kechmaydi. Buni deyarli barcha sinflarda o’rganiladigan 
“O’zbekiston 
Respublikasining Davlat madhiyasi”
misolida ko’rish mumkin. Maolumki, madhiya 
kichik yoshdagi bolalarga mo’ljallab maxsus yaratilmaydi. Binobarin, uning 
27
Ҳомидий Ҳ. ва бошқ. Адабиётшунослик терминлари луғати. - Т.: Ўқитувчи, 1967. 92 - 
бет. 
28
Ўша асар, 93 - бет 

---

291 
matnidagi 
“hur o’lka”, “to abad”, “ilmu fan”, “shuhrating”, “ajdodlar”, 
“mardona ruhi senga yor”, “o’chmas iymoni”, “istiqlol mashoali”, “tinchlik 
posboni”, “haqsevar ona yurt”, “mangu bo’l obod”, “jo’sh urgan”
kabi ko’pdan-
ko’p so’zlar, iboralar o’quvchilarga izohlab tushuntirilmasa, taolimdan ko’zlangan 
maqsadga erishib bo’lmaydi. 
4-sinfda Q. Hikmatning 
“Qish to’zg’itar momiq par”
she’rini o’rganishda 
albatta tabiat manzaralarini izohlash talab etiladi. SHe’rni o’qishdan oldin unda 
tasvirlangan yil fasllari haqida suhbat o’tkaziladi yoki she’r mazmunini tushunish 
uchun o’quvchilar bilishi lozim bo’lgan voqealarni o’qituvchi qisqa qilib aytib 
beradi. 
Ma`lumki, qish fasli go’zal ko’rinishi bilan odamda yoqimli tuyg’ular 
uyg’otadi. Qishda bolalar chana uchish, qorbobo yasash, qorbo’ron o’ynashdan 
olam-olam zavq oladilar. Qishdagi sof va toza havogina emas, oppoq qorga burkalib 
turgan daraxtlar, dala-bog’lar kishida ajib bir kayfiyat uyg’otadi. 
“Qish to’zg’itar momiq par”
(Qudrat Hikmat) she’rini o’rganish jarayonida 
agar qor yog’magan bo’lsa, ayni manzara tasvirlangan rasmlardan foydalanish ham 
mumkin. Qish fasli haqida gapirilar ekan, albatta, “kumush” sifati qo’shib aytiladi. 
Bu shu fasl hukmronligi davridagi manzaraga, qorning oppoq bo’lib tovlanishiga, 
ko’zlarni qamashtirishiga ishoradir. Ushbu she’rni o’rganish darsi dastlab 
o’quvchilarning qish fasli haqidagi tushunchalarini aniqlashdan boshlanadi. 
Qishning o’ziga xos belgilari, qishda o’ynaladigan o’yinlar, qish manzarasi 
yuzasidan savol-javob o’tkaziladi. O’quvchilarning qish faslida sovuq bo’lishi 
tufayli ayrim qushlarning o’lkamizni tark etib janubga uchib ketishlari, qishda 
sovuqqa mos issiq kiyimlarning kiyilishi haqidagi tushunchalari aniqlashtirilib, 
to’ldiriladi. SHundan so’ng o’qituvchi she’rni ifodali o’qiydi. 
Boshlang’ich sinflarda ko’rgazmali taolimning asosiy shakli she’rni ifodali 
o’qish hisoblanadi. Lirik she’rni ham o’quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok 
etishlariga erishish muhim. SHuning uchun she’r birinchi marta o’qilganda, hech 
qanday tushuntirish berilmaydi. SHe’r o’quvchilarga qanday taosir qilganini 
hisobga olish, bilish zarur. O’qituvchi she’rni shunday ifodali o’qishi kerakki, 

---

292 
bolalar uning asosiy mazmunini anglasinlar, ularga jonli so’z kuchliroq taosir etsin. 
So’ngra she’rni mustaqil o’qish topshiriladi. O’qish oddiy bo’lishi kerak. 
O’qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-g’azab hissini qichqiriq 
ovoz bilan soxta ifodalashga yo’l qo’ymaslik zarur. Bolalar she’rni o’qiganda, 
she’riy satrga rioya qilishlari kerak, bu jarayonda ularning she’r ritmini 
buzmasliklariga erishish kerak. 
O’quvchilar she’r matnini mustaqil o’qiyotganlarida xattaxtaga maonosi 
izohlanadigan so’zlar yozib qo’yiladi. Masalan, 
“Qish to’zg’itar momiq par”
she’ri 
o’rganilganda 
“to’zg’itar”, “momiq par”, “oq namat”, “nazdimda”, “zarra”
so’zlari izohlanadi. SHundan so’ng, she’r o’quvchilarga navbat bilan o’qittiriladi, 
uning mazmuni yuzasidan savollar asosida suhbat o’tkaziladi. Bunda quyidagicha 
savollar berilishi mumkin: 
“SHe’rda qaysi fasl tasvirlangan ekan?”, “SHoir qor 
yoqqan joylarni nimaga o’xshatadi?”, “SHe’rda qor yog’ishi nimaga 
qiyoslangan?”, “SHoir qorga qanday murojaat qiladi?”
. O’qituvchi berilgan 
javoblarni to’ldirib, o’quvchilarning qish fasliga doir tushunchalarini boyitadi. 
“Qish”
(Tursunboy Adashboev) she’rining hajmi unchalik katta emas. Lekin u 
qishda hayvonlar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlarni bilib olishga yaqindan 
yordam beradi. Bu she’rni o’qishdan oldin ham o’quvchilar bilan savol-javoblar 
o’tkaziladi. O’quvchilar diqqati hayvonlarning qishdagi hayotiga qaratiladi. 
Masalan, qishda yovvoyi quyonlarning rangi o’zgarib, qorda o’zini dushmandan 
himoya qiladigan oq rangga kirishi, ayiqning o’siq yunglari sovuqda yashashga qo’l 
kelishi to’g’risida tushuncha beriladi. SHe’r matni bilan tanishishdan oldin 
xattaxtaga 
“ayoz”, “quyruq”, “so’qmoq”, “piyma”, “po’stin” “pahmoq”
so’zlari 
yozilib, maonosi izohlanadi. SHe’rni navbat bilan o’quvchilarga to’rt-besh marta 
o’qitilganidan keyin uning mazmuni yuzasidan savol-javob o’tkaziladi. SHe’rning 
to’la mazmuni uch-to’rt o’quvchilarga gapirtiriladi, ularning fikr-mulohazalari 
to’ldiriladi. Mazkur mavzuni o’rganish jarayonida maktab atrofiga sayohat 
uyushtirish ham mumkin. Qishda qor bosgan dalalarni, tomlarni, daraxtlarni, 
odamlarning va qushlarning qishdagi hayotini kuzatish o’quvchilarning mustaqil 
fikrlashi va nutqining ifodali, sermazmun bo’lishi uchun boy material beradi. 

---

293 
O’quvchilar barglari to’kilib, sovuqda qor bosib turgan daraxtlarni ko’rar ekan, 
shu holatni ifodalagan 
“qor ko’rpasiga o’rangan yalang’och daraxt”
yoki 
“sovuqda mudrayotgan daraxt”
kabi iboralarni topishga harakat qiladi, bu esa 
o’quvchilarning lug’at boyligining oshishiga xizmat qiladi. 
SHe’r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo, she’r mazmuni haqida 
o’quvchilarga ko’p savol berish tavsiya etilmaydi. O’quvchilar she’rning asosiy 
mazmunini tushunganliklariga ishonch hosil qilishning o’zi kifoya. SHuni ham 
aytish kerakki, bolalar hayoti, ularning o’ziga xos fikrlari, his-tuyg’ulari, 
qiziqishlarini ifodalovchi, shuningdek, zamonamiz qahramonlari, o’zbek xalqi, 
Vatan himoyasi, xalqimizning qahramonona ishlari haqidagi she’rlar mazmunini 
to’liqroq tahlil qilish talab etiladi. Bunday she’rlarni o’qishga maxsus tayyorlaniladi: 
she’r mazmuniga asos bo’lgan tarixiy voqea haqida qisqacha so’zlab beriladi yoki 
suhbat o’tkaziladi. 
Boshlang’ich sinflarda o’rganiladigan ko’pgina she’rlarni tahlil qilib, ifodali 
o’qish mashq qilingach, ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi.
She’riy nutq yengil yodlab olinadi, bolada estetik his-tuyg’u uyg’otadi. Kichik 
yoshdagi o’quvchilar saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bilan yozilgan sodda 
ritmli jarangdor she’rlarni bolalar tez va oson yodlab oladilar. 
Kichik yoshdagi o’quvchilarga she’rni qanday yodlash kerakligi o’rgatiladi. 
Buning uchun o’qituvchi o’quvchilar bilan she’rni teng satrli bir necha qismga 
bo’ladi. O’quvchilarga har bir satr oxirida pauza (to’xtam) qilish, buning uchun satr 
oxirida tinish belgisi bo’lishi shart emasligi, ritmik to’xtamda ovozni nuqtadagi kabi 
pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikrni davom ettirishga imkon berishi 
tushuntiriladi va bo’lingan qismlar navbati bilan yodlatiladi. 
Epik (voqeiy) she’rlar yoki she’riy usuldagi adabiy ertaklar kishilar hayotida 
yuz bergan yoki yuz berishi mumkin bo’lgan biror voqeani umumlashtirgan holda 
ifodalash bilan hikoyalarga o’xshaydi. Voqealarni ifoda etuvchi vositalarning ohang 
jihatdan tartibga solinishi, kichik bo’laklarning izchil va bir meoyorda takrorlanishi, 
misralarda ohangdosh so’zlarning qo’llanishi bilan she’riy nutq sanaladi. SHu 

---

294 
sababli bunday asarlarni o’rganishda she’r va hikoya ustida ishlash metodikasidan 
foydalaniladi.
Epik she’rlarni o’qishga o’quvchilar alohida tayyorlanadi, ularda ifoda etilgan 
voqealar yuz bergan davr haqida tasavvur hosil qilinadi. Bunday she’rlarning 
mazmuni qay darajada o’zlashtirilganligiga ham alohida eotibor qaratilishi lozim. 
Bunda taolimiy vositalar-rasmlardan foydalanish yaxshi samara beradi. Asar matni 
ustida ishlashda uni qismlarga bo’lish, har bir qismdagi asosiy fikrni aniqlash, reja 
tuzish va qayta hikoyalash, qahramonlarga tavsif berish va tarbiyaviy xulosalar 
chiqarish kabi tahliliy ishlar amalga oshiriladi.
Epik she’rlarning nasriy asarlar kabi tuguni, kulьminatsion nuqtasi, yechimi 
mavjud bo’ladi. SHu sababli asar mazmuni savol-topshiriqlar orqali tahlil qilinadi. 
Savol-topshiriqlar o’quvchilar tomonidan ham tuzilishi mumkin. 
Bunday she’rlarni tahlil qilish asar voqealari jarayonida qahramon holatlarini 
o’quvchi ko’z oldida yaqqol gavdalantirish imkonini beradi. Bunda ayrim 
epizodlarga rasmlar ham chizdirish mumkin.
Epik she’rlarning badiiy til vositalari maonolarini ochish, ohangdosh so’zlarni 
aniqlash, band va misralar, bo’g’inlar sonini belgilash, ifodali o’qish, ayrim 
epizodlarni yod oldirish kabi ish turlari qo’llansa, maqsadga muvofiq bo’ladi.
4-sinf «O’qish kitobi»da 
«Mardlik va aql yorug’ligi»
(M. Aozam), 
«Dehqonbobo va o’n uch bolakay qissasi», «SHarq hikoyasi»
(A. Oripov), 
«Har kim 
ekkanin o’rar»
(M. Abdurashidxonov), 
«Sodda qishloqi va uning eshagi qissasi»
(A. Jomiy), 
«Pop va uning xizmatkori Balda haqida ertak»
(A.S. Pushkin), 
«Bo’rining tabib bo’lgani haqida ertak»
(A. Obidjon) kabi epik she’rlar berilgan. 
Bu asarlar ustida ishlashda ham yuqorida taokidlab o’tilgan ish turlaridan 
foydalanish kerak.
SHe’rni izohli o’qish darsining tuzilishi quyidagicha bo’lishi mumkin: 
1) she’r mazmunini yaxlit idrok etish uchun uni ifodali o’qib berish (birinchi 
sintez); 
2) she’rda tasvirlangan payt, hodisa haqida suhbat (analiz); 
3) she’rni ifodali o’qishni mashq qilish (ikkinchi sintez); 

---

295 
4) she’rni yod aytib berishga tayyorlanish. 
5) epik (voqeiy) she’rlar ustida ishlash.