O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

To`rtinchi bosqich
– so’z turkumlarini o’rganish bilan bog’liq holda
so’zning tarkibi ustida ishlash (III-IVsinflar). So’zning morfemik tarkibini o’rganish 
tizimida bu bosqichning maqsadi so’z yasovchi qo’shimchaning so’z yasashdagi 
ahamiyati va shakl yasovchi qo’shimchaning so’z shaklini o’zgartirishdagi
ahamiyati haqidagi bilimni chuqurlashtirish; o’quvchilarni ot, sifat, fe’llarning 
yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash hisoblanadi. 
So’z turkumlarini o’rganish jarayonida o’qituvchi o’quvchilarga so’z yasalishi 
asoslarini, so’z yasovchi qo’shimcha yordamida bir so’z turkumidan boshqasini yoki 
shu so’z turkumining o’zini yasash mumkinligini tushuntiradi. Masalan, ot ko’proq 
boshqa bir otdan 
(ishchi, baliqchi; sinfdosh, sirdosh; bog’bon, oshpaz, kitobxon, 
zargar), 
shuningdek, fe’ldan 
(elak, kurak, yutuq, o’roq, yotoq, terim, bilim); sifat 
ko’proq otdan 
(suvli, suvsiz; yozgi, qishki, ishchan, ishli, ishsiz), 
shuningdek, fe’ldan 
(maqtanchoq, o’tkir, sezgir); 
fe’llar otdan 
(ishla, gulla, gapir), 
sifatdan 
(oqla, 
yaxshila, oqar, qoray)
yasaladi. 
O’quvchilarni so’z yasalish xususiyatlarini tushunishga tayyorlash uchun 
o’qituvchi ularga muayyan bir yangi so’z qaysi so’zdan va qaysi morfema 
yordamida yasalganini aniqlashga qaratilgan topshiriq
 
beradi. Masalan, o’qituvchi 
chegara 
otini aytadi va chegarani
 
qo’riqlaydigan kishini bildiradigan asosdosh ot
tanlashni topshiradi 
(chegarachi). 
Vazifani boshqacharoq berish ham mumkin: 
o’qituvchi so’zni va so’z yasovchi morfemani beradi. O’quvchining vazifasi yangi 
so’zni to’g’ri yasash va leksik ma`nosini tushuntirish hisoblanadi. Masalan, b
aliq 
so’zidan 
–chi 
qo’shimchasi yordamida yangi so’z yasash 
(baliqchi), 
uning leksik 
ma`nosini tushuntirish, qaysi so’z turkumi ekanini aytish topshiriladi. Ikkala 
topshiriqda ham o’quvchilar so’zni morfemik tahlil qiladilar. Bunda o’qituvchi 
o’quvchilar eotiborini hosil bo’lgan so’z qaysi morfema yordamida, qaysi so’z 
turkumidan yasalganiga, qanday ma`no anglatishi va qaysi so’z turkumi ekaniga 
qaratadi. Bunday mashqlarda tilda mavjud bo’lgan so’zlarning leksik ma`nosi bilan 

---

455 
morfemik tarkibining o’zaro bog’liqigiga va biror so’z turkumiga xarakterli bo’lgan 
so’z yasalishi usuliga asoslaniladi. 
Bunday mashq turlaridan namunalar: 
1. Asosdosh so’zlari bo’lgan matnni leksik – so’z yasalishi tomonidan tahlil 
qilish. Masalan, quyidagi kabi matn diktovka bilan yozdiriladi:
Hovlimizda gulzor bor. Gulzorga har xil gul ekilgan. Ularni gulchi akam
parvarish qiladi. Gullar chamandek ochiladi.
O’qituvchi rahbarligida bir asosdosh so’zdan boshqasi qanday morfema
yordamida yasalgani, u qaysi so’z turkumiga kirishi, qanday ma`no bildirishi 
aniqlanadi. 
2. Leksik ma`nosi keng tushuntirilgan so’zni asosdosh so’z bilan almashtirish. 
Topshiriq. 
Ajratib ko’rsatilgan so’zga asosdosh bo’lgan bir so’z toping. Uning 
qaysi so’z turkumiga kirishini ayting va uni
so’z tarkibiga ko’ra tahlil qiling.