O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Imloga oid mashqlar. 
Imloviy malaka ongli nutq faoliyatining 
avtomatlashgan komponentidir. Faoliyat avtomatlashishi uchun uzoq vaqt davomida 

---

547 
maqsadga qaratilgan mashqlar bajarib boriladi. Imloga oid mashqlar imloviy 
ziyraklik ko’nikmasini shakllantirishga, tegishli o’rinda qoidani tatbiq qilishga, 
mashqlarning qismlari o’rtasidagi bog’lanishni belgilash, ularni umumiy va yagona 
faoliyat tizimiga kiritishga, o’quvchilar uchun qoidaning mohiyatini aniqlash va uni 
shakllantirishga qaratiladi. Qoidani tatbiq qilish davridagina uning mazmuni 
chuqurroq o’zlashtiriladi.
 
Metodikada imloga oid mashqlarga: 1) grammatik-
orfografik
 
tahlil; 2) ko’chirib yozuv: 3) diktantlar; 4) leksik-grammatik tahlil; 5) 
bayonlar kiradi. Grammatik-orfografik va leksik-orfografik tahlilda orfografiyaning 
grammatika va leksika bilan bog’lanishi, ko’chirib yozuv va diktantda o’quvchilar 
faoliyatini belgilaydigan omillar, xususan, ko’chirib yozuvda ko’ruv va qo’l harakati 
uquvi, diktantda eshituv uquvi hisobga olinadi.
 
Ko’chirib yozuv
ko’rib idrok qilingan so’z, gap va matnni yozma shaklda 
ifodalashdir. Boshlang’ich sinflarda husnixat va imlo qoidalariga rioya qilib, 
tuzatishlarga yo’l qo’ymay va tartibli, harflarni tushirib qoldirmay, o’rnini 
almashtirmay, tinish belgilarini to’g’ri qo’llab ko’chirib yozuv ko’nikmasi 
shakllantirilishi kerak. O’quvchilarda bu ko’nikmani hosil qilish maqsadida 
o’qituvchi alifbe davridan boshlab ularga ko’chirib yozuvni izchillik bilan o’rgatib 
boradi. 
O’quvchilarda ko’chirib yozuv ko’nikmasini shakllantirishga oid asosiy 
qoidalarga quyidagilar kiradi:
1. Ko’chirib yozishdan oldin ko’chirib yozadiganingni yaxlit o’qib chiq.
2. Har bir gapdagi so’zlarni bo’g’inlarga ajrat va ichda bo’g’inlab ayt.
3. Ko’chirib yozganingni asliga solishtir va xatolaringni to’g’rila. 
Ko’chirib yozuv uchun so’z, alohida gap va kichik matnlardan foydalaniladi. 
O’qituvchining qo’ygan maqsadiga bog’liq holda ko’chirib yozishdan oldin 
unga tayyorgarlik ko’riladi; bunda imlosi qiyin so’zlarni izohlab o’qish, so’zning 
nima uchun shunday yozilishini asoslash, o’rganilgan qoida asosida yoziladigan 
so’zlarni aniqlash kabi mashqlardan foydalaniladi. Bu ko’nikma qay darajada 
shakllanganligini aniqlash maqsadida kontrol (tekshiruv) ko’chirib yozuv 
o’tkaziladi. 

---

548 
Ko’chirib yozuv mashqlari grammatik, leksik yoki so’z yasalishiga oid 
vazifalarni bajarish bilan birga olib boriladi. Bu imlo qoidasini tatbiq etishni yaxshi 
bilib olish imkonini beradi. CHunki vazifaning xarakteri imloviy malakani 
shakllantirishga nazariy asos bo’ladigan grammatik, fonetik bilimlarni 
faollashtirishni talab etadi. Bulardan tashqari, kompleks mashqlar orfografiya bilan 
birgalikda nutq o’stirish vazifalarini ham bajarish imkonini beradi. Kompleks 
mashqlarga misol qilib quyidagilarni ko’rsatish mumkin:
1. Ko’chirish. Asosdosh so’zlarni aniqlab, asosni ajratish. 
2. Tushirib qoldirilgan qo’shimchalarni qo’yib ko’chirish, qanday qo’shimcha 
ekanini aytish; yozilishini tushuntirish. 
3. Matn mazmuniga mos so’zni qavs ichida berilgan so’zlardan topib qo’yib 
ko’chirish. SHu so’z qaysi so’z turkumiga oid ekanini, uning yozilishini 
tushuntirish. 
4. Aralash berilgan so’zlardan gap tuzish va yozish. 
5. Tartibsiz berilgan gaplardan bog’lanishli matn tuzish. 
6. Tanlab ko’chirish (Berilgan gaplardan yoki matndan muayyan bir so’z 
turkumini; ot va fe’ldan yoki ot va otdan, sifat va otdan tuzilgan so’z birikmalarini 
ko’chirish). 
Diktant
eshitib idrok qilingan so’z, gap, matnni yozishdir. O’quvchilarning 
og’zaki yozma nutqini o’stirishda, savodxonligini oshirishda diktantning ahamiyati 
katta. O’quvchi diktant yozish jarayonida xato qilmaslikka harakat qiladi. Xato 
qilmaslik ularning fonetik, leksik va grammatik bilimlarni qay darajada 
o’zlashtirganliklariga bog’liq bo’ladi. Imlo qoidalari grammatik hodisalar bilan 
bog’liq bo’ladi. Demak, savodli diktant yozish uchun o’z navbatida grammatik 
qoidalarni ham bilish zarur. 
Boshlang’ich sinflarda diktant uchun matn tanlashda bir qancha tamoyillarga 
rioya qilish zarur: 
1. Matnning monologik nutq shaklida bo’lishi. Unda ko’chirma gaplar, 
undalmali, kirish so’zli, ajratilgan bo’lakli gaplar, qo’shma gap bo’lmasligi lozim. 

---

549 
2. Matn hajmi 1-4-sinf o’quvchilarining o’qish surotiga asoslangan 
bo’lishi. 
3. Matn mazmuni bolalar hayoti bilan bog’liq bo’lishi. 
4. Diktant matni o’quvchilarga u yoki bu haqda bilim berishi.
5. Tanlangan matn g’oyaviy-badiiy jihatdan yuksak bo’lishi, bolalar 
hissiyotiga ta`sir qilishi. 
6. Matn tarbiyalovchi xarakterda bo’lishi. 
7. Matnda o’rganilayotgan hodisa kamida 5-6 marta uchrashi. 
Diktantlar maqsadiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 
1.