O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

o’qish darsida
asosiy ish turlari 
quyidagilardir: 

---

59 
1. O’rganiladigan yangi tovushli so’zni (shu tovush so’z boshida, o’rtasida, 
oxirida kelgan so’zni) bo’g’in-tovush tomonidan tahlil qilish bilan ajratish. Bunda 
yangi tovush ajratiladigan so’zni o’quvchilar rasm asosida o’zlari tuzgan gaplar 
ichidan tahlil orqali ajratib oladilar. Tovushni ajratishda shu so’zning chizmasi-
modeliga 
asoslanadilar. 
Tovushlarni 
eshitish, 
talaffuz 
qilish, 
ularning 
artikulyatsiyasi - nutq organlarining tovush chiqarishdagi holati aniqlanadi va 
talaffuzi mashq qilinadi. 
2. Kichik va bosh harflar bilan tanishtiriladi. Bo’g’inlar jadvali o’qitiladi. 
3. So’zlarni avval xattaxtadan, keyin “Alifbe”dan o’qish. Harf va
bo’g’inlaridan harf terish kartonida so’z va gap tuzish va ularni o’qish, so’z ma’nosi 
ustida ishlash. 
4. Matnni o’qish va tahlil qilish, uni qayta o’qish, rasmning matn mazmuni 
bilan bog’liqligini aniqlash. 
5. Savollar va rasm asosida matn mazmunini qayta hikoyalatish, rasm asosida 
matn mazmunini to`ldirish, mantiqiy mashqlar yordamida lug’atini boyitish, ulardan 
nutqida foydalanish ko`nikmasini shakllantirish. Kesma bo`g`inlar asosida o`qilgan 
va ma`nosi izohlangan so`zlarni tuzdirish. 
6. Umumlashtirish: yangi harfni jadvalga qo’yish, yangi o’rganilgan 
tovushning unli yoki undosh ekanligini aniqlash, yangi harfni ilgari o’rganilganlar 
bilan qiyoslash, tovush va harfni o`rganishning ahamiyatini izohlash va hokazo.
7. O’rganilganlarni mustahkamlash darsida yangi tovush va harf bilan 
tanishtirish mashqidan tashqari barcha ish turlaridan foydalaniladi, shuningdek, 
qo’shimcha so’zlar va matnlar bilan ishlanadi; matnni o’qish va tahlil qilishga, 
ko’rgazma vositalar bilan ishlashga (harfni terish kartoni, magnit doskasi, sirli mato, 
rasmlar va boshq.) nutq o’stirishga, o’yinlar va qiziqarli materiallarga, ilgari 
o’rganilgan tovushlar va harflarni takrorlab mustahkamlashga alohida ahamiyat 
beriladi, tarqatma materiallardan ham foydalaniladi. 
8. Birinchi uchragan so’zlar bilan ishlash: ochiq bo’g’inda dastlab undosh, 
keyin esa unli o’qiladi, yopiq bo’g’inda esa unli bilan tugagan ochiq bo’g’inni o’qib, 
keyingi undosh o’qiladi va so’zni yaxlit o’qishga o’rgatiladi. Yangi so’z urg’usi 

---

60 
qo’yilgan holda beriladi, bu uni o’qishga, bo’g’inlab o’qishdek sintetik o’qishga 
(so’zni butunligicha o’qishga) yordam beradi. Bunda yangi so’zni xattaxtada katta 
bosma harflar bilan yozish, o’quvchilarga o’qitish tavsiya qilinadi. So’z shivirlash 
bilan o’qiladi, kesma harf bo’g’inlar yordamida yoziladi. 
9. Darslikdagi syujetli rasm mazmunini o’qituvchi yo’llovchi savollari asosida 
so`zlatish, hikoya tuzish, undan asosiy fikrni ifodalovchi gapni ajratish va tarbiyaviy 
xulosa chiqarish. 
Yangi bo’g’in, so’z tuzishda harf terish matosi, magnit doskasi, sirli mato 
kabilarning va yangi so’zni xattaxtada va daftarda “yasash”ning ahamiyati juda 
katta. O’qish uchun xilma-xil bosma materiallardan qanchalik ko’p bo’lsa, ulardan 
turli xil mashqlar tuzishda foydalanilsa, o’qish shunchalik ongli, qiziqarli bo’ladi, 
malaka puxta shakllantiriladi. 
Bola endigina o’qiy boshlagan bosqichda ularni qatorni yo’qotmaslikka, 
shuningdek, so’zdagi keyingi harfni, keyingi so’zni yo’qotmaslikka o’rgatish juda 
muhimdir. Bu vazifani savod o’rgatishning boshlang’ich bosqichida xatcho’p 
(o’qiyotgan betni belgilab qo’yish uchun kitob ichiga solib qo’yiladigan qog’oz yoki 
lentacha) 
va tayoqcha bajaradi. O’qilayotgan qatorni kuzatib borish ko’nikmasiga 
sinf o’quvchilaridan o’rtog’ining xatosini to’g’rilashni talab qilish yo’li bilan ham 
erishiladi. O’quvchilar bu talabni qizg’anib bajaradilar, shu yo’l bilan ularning 
darsga, o’qishga e’tibori jalb etiladi. 
Demak, o’quvchilarni o’qishga o’rgatish, ularning o’qish sur’atini oshirish, 
ifodali va ongli o’qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o’qish darslarining 
muhim vazifalari hisoblanadi.