O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

o-lo:v, Ma:n-no:n
tarzidagi 
qo’shimcha chiziqdan, 
bodring, do’st
tipidagi bo’g’inlarda 
bo:d-ri:ng, to’:r:t
tarzidagi qo’shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So’zlarni o’qishga o’rgatishda bilib 
o’qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi samara beradi: 
ki 
La 
Lar 
Umuman olganda, har bir o’qish darsida, albatta, bo’g’in tuzilishi murakkab 
bo’lgan so’zlarni o’qish mashqi o’tkazilishi lozim. Bu usul o’quvchilarda o’qish 
malakasining takomillashuviga yordam beradi. 
O’qishga o’rgatishda so’zlarni va gaplarni to’ldirib o’qish ko’nikmalarini hosil 
qilish o’quvchini gap tuzishga, tez fikrlashga yo’naltiradi. O’quvchi tushirib 
qoldirilgan harf va so’zni rasmga qarab topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos 

---

57 
emasligiga e’tibor beradi, o’rtoqlariga nisbatan tez topib, o’qituvchining rahmatiga 
sazovor bo’lishga intiladi. 
“Alifbe” darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. O’quvchilar 
shularga mos ohang tanlashni, to’xtam (pauza) qilish o’rinlarini belgilab olishi zarur. 
Bunda ham o’qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) 
va ifodali o’qish namunasini ko’rsatishi katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali o’qilgan 
matngina tushunarli tuziladi. 
Har bir predmetda bo’lgani kabi o’qish darslarida ham ta’lim-tarbiya birligiga 
e’tibor beriladi. O’qish darslarida tarbiya o’qilgan matnning ongli o’zlashtirilishiga 
bog’liq. Birinchidan, o’quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini anglasagina, 
o’zida shunday xislatlarni shakllantirishga harakat qiladi. Ikkinchidan, yaxshi inson 
bo’lish uchun o’qishning zarurligini anglaydi. SHuning uchun ongli o’qishni 
ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar o’rtasidagi 
bog’lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar berishga diqqatni qaratish 
lozim. Bunda quyidagicha savol va topshiriqlardan foydalanish mumkin: 
1. Rasmni kuzating, matnda nima haqida gap boradi?
2. Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog’lanish bormi?
3. Matn mazmunini rasmga qarab so’zlab bering. 
4. Bolalar qaerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi?
5. Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar? 
Demak, o’qish o’qilganlarni o’zlashtirishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim, 
shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g’oya o’quvchilar tomonidan 
o’zlashtiriladi, so’z va matnlar yod olingan taqdirda ham o’quvchiniki bo’lib qoladi. 
Savod o’rgatishning birinchi kunlaridanoq o’qish ongli bo’lishi, bolalarni ongli 
o’qishga o’rgatish juda muhim. So’roqlar yordamida o’qilganlarni bola qanday 
tushungani aniqlanadi, tekshiriladi. O’qishdan oldin o’tkazilgan tayyorlov suhbati 
ham, o’qilgan matn yuzasida
o’qishga xizmat qiladi. SHaroitga qarab, bolalarga nimanidir o’qishni talab 
qiladigan muammoli holatni yaratish ham zarur. Bunday holat “Alifbe”dan yoki harf 
terish matosidan o’qiladigan topishmoqdan foydalanib yoki muammoli savolni 

---

58 
keltirib chiqaradigan taxminiy suhbat yordamida hosil qilinishi mumkin. Masalan, 
“Qishda qushlar qaerga uchib ketadilar?” (harf terish matosida: “Issiq o’lkalarga 
uchib ketadilar”).
Mana shu kabi tayyorlov mashg’ulotlari o’qishning yuqori 
darajada ongli bo’lishini ta’minlaydi. 
Ongli o’qishni ifodali o’qishdan ajratib bo’lmaydi. Ammo analitik o’qishning 
birinchi bosqichida ifodali o’qish mumkin emas, chunki bolalar so’zda urg’uli 
bo’g’inni ajrata olmaydilar, tugallangan intonatsiyani, so’roq ohanggini, hatto, 
orfoepik to’g’ri o’qishni bilmaydilar. O`quvchilar so`zning harfiy shaklidan aynan 
nusha ko`chirib, orfografik o`qiydilar. O`quvchilar orfografik o`qishda asta-sekin 
orfoepik o`qishga o`tkaziladi. Orfoepik o`qishga orgatishda qayta o`qitish usulidan 
foydalaniladi. SHuning uchun analitik o’qish bosqichida so’zni yaxlit, orfoepik 
qayta o’qish tavsiya qilinadi. Bunday qayta o’qish to’g’ri intonatsiyaga, ifodalilikka 
rioya qilib o’qishga o’rgatibgina qolmay, o’qishning ongli bo’lishiga ham yordam 
beradi. 
Savod o’rgatishning birinchi darslaridayoq o’quvchilarga tabaqalashtirib 
(differentsial) yondashish (bunda o’quvchilarning o’qish imkoniyati hisobga 
olinadi) amalga oshiriladi.
O’qishning ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn mazmunini 
o’quvchilarning ko’rgan-kechirganlari, taassurotlari bilan bog’lash lozim. SHunda 
o’quvchida o’qishga, o’rganishga qiziqish ortadi. 
Ongli o’zlashtirishni amalga oshirishda lug’at ustida ishlash ham muhim 
ahamiyat kasb etadi. So’zlarning ma’nosi bilan tanishtiriladi, birinchidan, fikrni 
oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan matnni tushunishga ham yordam beradi. 
SHe’r, tez aytish, topishmoq, qo’shiq, maqol, hikmatli so’zlardan o’qitish, yod 
oldirish ham o’quvchilarning o’qishga qiziqishini oshiradi, o’qish malakasini 
shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. Boshlang’ich sinflarda o’qish 
darslarining uchdan ikki qismi o’qishni mashq qilishga ajratilishi lozim. 
Yangi tovush va harf o’rganiladigan