89
5. Og’zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish.
Analitik-sintetik tovush metodi (tovush-tarkib metodi) tamoyiliga muvofiq,
o’qish va yozuv birligi saqlanadi. Harflarni yozishda o’qishga o’rgatishdagi tarkib
asos qilib olinadi, ya’ni o’qish darsida o’quvchilar harfni o’zlashtiradilar, matnni
o’qiydilar, yozuv darsida esa shu harfli so’zni yozadilar.
Yozuvga o’rgatish,
birinchi navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir
malaka ham ta’lim berish, ko’nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni
bajarish natijasida hosil qilinadi.
Grafik malaka, birinchidan, qo’l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi
qarashda muskul kuchiga asoslanadi.
Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning
o’zlashtirilgan birligi bo’lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi.
Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va
harfning to’g’ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik va imloviy qoidalarga rioya
qilishni, uchinchidan, o’z fikrini, taassurotini, istaklarini ifodalashda yozuv
malakasidan foydalanishni talab qiladi.
Yozishdan birdan-bir maqsad fikrni ifodalashda
yozuv malakalaridan
foydalanish hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar, ularda yozma nutq
malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va to’g’ri shakllanadi. Savod o’rgatish
jarayonida bolalar juda sekin yozadilar.
Yozuv malakasi o’qish malakasi bilan uzviy bog’liqdir. Bola yomon o’qisa,
yozuvni egallashi ham qiyin bo’ladi, chunki bo’g’inlab o’qish malakasidan so’ng,
bo’g’inlab yozish malakasi shakllanadi.
Yozish va o’qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga
ega. Keyinroq, bolalarda o’z fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz
barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy
ta’sir qiladi.
Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar mavjud:
1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish. Yozuv
qurollarini to’g’ri tutish,
turli qiya elementlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani
chamalash va hokazo.
90
2. Harf elementlarini yozish, baravar masofada qisqa va uzun elementlar, osti
va usti ilmoqli elementlar chizish.
3. Bosh va kichik harflarni alohida yozish.
4. Harf birikmalarini, bo’g’inni yozish, harflarni to’g’ri qo’shib yozish
malakasini hosil qilish uchun so’z yozish.
Grafik malakani
hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmasdan bir
tekisda, elementlarga ajratmay bog’lab tez, bir maromda yozish, so’zlarni qatorga
to’g’ri joylashtirishdir.
SHuni ta’kidlash kerakki, savod o’rgatish davrida bola harflarni yozishdan
oldin uni qanday shakllantirishni ko’z oldiga keltirib, fikrlab oladi, ba’zan harf
shaklini havoda “chizadi”, harf namunasini ko’chiradi, tarkibini
tahlil qiladi, uni
qanday yozishni o’zicha sekin gapiradi; o’qituvchi o’quvchi yoniga o’tirib, ruchkani
to’g’ri ushlatadi va uning qo’li bilan harfni yozishni ko’rsatadi yoki o’zi yozib
tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga katta jismoniy kuch
sarflaydi. Savod o’rgatish oxirida bola bir darsda 20 tacha so’zni yozishi mumkin.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan 1993 yil 2
sentyabrda “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi
qonun qabul qilindi. 1995 yil 6 mayda bu qonunga o’zgartirishlar kiritildi. Bu alifbo,
birinchidan, og’zaki talaffuz bilan yozma nutq mosligini ta’minlaydi, ikkinchidan,
jahon xalqlarining 30 foizdan ortig’i mana shu yozuvdan foydalanadi. Bu esa
xalqaro aloqa-aralashuvni birmuncha yengillashtiradi.
Lotin alifbosiga asoslangan o’zbek alifbosidagi harflar ham bosmasdan,
ortiqcha jimjimasiz, qo’l uzmasdan bog’lab yoziladi.
SHuning uchun yozuvga
o’rgatish metodikasida harflarni qo’shishga alohida ahamiyat beriladi. O’quvchilar
barcha harflarni bir-biriga qo’shish yo’lini bilishlari lozim.
Dostları ilə paylaş: