O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

“Bizdan juda uzoq 
vaqtlar ilgari tilda faqat bir necha o’ngina so’z mavjud edi, kishilar atrofdagi 

---

378 
tabiatni, narsalarni bilib, ish qurollari yaratib, nimadir ishlab chiqarganlari sari 
tilda yangi so’zlar paydo bo’la boshladi. Atrofimizda mavjud bo’lgan shaxs va 
narsalarga, ularning belgilariga, jarayonga, juda ko’p boshqa narsalarga kishilar 
nom qo’yganlar. SHunday qilib, til yangi so’zlar bilan boyidi va boyib bormoqda”.
Tilning rivojlanishi, ayrim so’zlarning ma`nolari haqidagi bilimni boshlang’ich 
sinf o’quvchilari ot, sifat, son, fe`lni o’rganish jarayonida asta-sekin bilib oladilar. 
Bu o’rinda «So’zning tarkibi» bo’limi katta imkoniyatga ega. O’quvchilar bu bo’lim 
materiallarini o’rganish jarayonida tilimizning yangi so’zlar bilan boyib borishi 
haqidagi muhim manbalar bilan, so’z yasalishi bilan tanishadilar. Ma`lumki, 
ko’pgina yangi so’zlar tilda mavjud bo’lgan so’zlar zaminida yaratiladi, tilda bor 
qoliplar kabi yasaladi: 
limon 
tipida 
limonzor, suvchi 
tipida 
bo’zchi 
kabi. Tilda yangi 
so’zning paydo bo’lishi o’zidan keyin bir xil asosli so’zlar guruhining hosil 
bo’lishiga sabab bo’ladi: 
ishli, ishsiz, ishchi
kabi. 
Boshlang’ich sinflarda tilning rivojlanishi haqidagi masala maxsus 
o’rganilmaydi. Tilga jamiyatning rivojlanishi bilan bog’liq holda rivojlanadigan 
hodisa sifatida ilmiy qarashga zamin yaratpsh muhim ahamiyatga ega. Tilning leksik 
tomoni boshqalariga nisbatan xarakatchan, tez rivojlanadigan bo’lgani uchun, til 
leksikasi misolida boshlang’ich sinf o’quvchilari saviyasiga mos ravishda 
jamiyatning rivojlanishi bilan bog’liq holda tilning ham rivojlanishi tushuntiriladi. 
Tilning leksik tarkibida yuz berayotgan o’zgarishlar yuzasidan o’qituvchi va 
o’quvchilarning kuzatishlari bolalarda dunyoni bilish haqidagi tasavvurini 
shakllantirishga mos material beradi. 
Kichik yoshdagi o’quvchilarning tilni o’zlashtirish jarayonini tekshirish shuni 
ko’rsatadiki, tilga ilmiy qarash asoslarini shakllantirish uning muhim 
bog’lanishlarini bilishga ham yordam beradi. Xususan, o’quvchilarning so’zning 
tovush tomoni bilan uning leksik ma`nosi, so’zning morfemik tarkibi bilan leksik 
ma`nosi, so’zning grammatik ma`nosi bilan uning ma`lum so’z turkumiga 
tegishliligi o’rtasidagi bog’lanish kabilarni bilib olishi shu maqsadga xizmat qiladi. 
Bu bog’lanish tilning fonetik, leksik, so’z yasalishi va grammatik tomonlarining bir-
biriga ta`sir qilishini xarakterlaydigan umumiy bog’lanishlarning xususiy ko’rinishi 

---

379 
hisoblanadi. SHuni ta`kidlash kerakki, o’quvchilarning xarakterli bog’lanishlarni 
tushuntirishlari tilni egallash nuqtai nazaridangina emas, balki dunyoqarashlarini 
shakllantirishda ham katta ahamiyatga ega. 
Tildan bilim berishda o’quvchilarning hayotiy tajribasiga tayanish muhimdir. 
O’qituvchi nazariy xarakterdagi umumlashtirish zarur bo’lgan daliliy materiallarni 
yig’ish bosqichida ham, berilgan bilimlarni amaliyotga tatbiq etish uchun ham 
bolalarning hayotiy tajribasiga, nutqqa oid amaliyotiga tayanadi. Tilga oid bilimni 
o’rganish natijasida o’quvchilar nutk faoliyatining sifati o’zgaradi, ongliligi ortadi. 
Tilni o’rganishni hayot bilan bog’lash dunyoning moddiyligini tushunishga asos 
yaratadi. Bu bilan bir paytda ona tili darslarining asosiy vazifalaridan biri bo’lmish 
o’quvchilarda to’g’ri kuzatish va o’z fikrlarini og’zaki va yozma shaklda aniq bayon 
etish ko’nikmasini o’stirish masalasi hal qilinadi. Bunda o’qituvchidan 
o’quvchilarda dialektik fikrlash ko’nikmasini shakllantirishga alohida eotibor berish 
talab etiladi. 
Dialektik tafakkur keng ma`noda hodisalarning boshqa hodisalar va 
jarayonlarga bog’liqligini hisobga olib, ularni har tomonlama mavjud belgilari 
yig’indisi bilan rivojlanishda ko’rish ko’nikmasini taoriflaydi. Tafakkurning bunday 
sifati o’quvchilarda asta-sekin shakllana boradi va o’z navbatida, ular kuzatish 
jarayonida dalillarni topish, ularni tahlil qilish va o’rganiladigan hodisalarning ayrim 
tomonlari o’zaro bog’liqligini aniqlash, taqqoslash va umumlashtirish ko’nikmasini 
egallab boradilar. Keyingi yillarda o’quvchilarning o’quv faoliyati tobora izlanish 
xarakteriga ega bo’lmoqda. Tilni o’rganishda boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun 
ayrim qoida va aniqliklarni yodlab olish emas, balki atrofdagi hayotni kuzatish 
asosida o’quvchilarning o’zlari «topgan» yoki adabiy manbalardan tayyor olingan 
til materialini maqsadga muvofiq analiz va sintez qilish yetakchi hisoblanadi. 
O’rganiladigan grammatik va so’z yasalishiga oid, leksik tushunchalarning mavjud 
belgilarini aniqlash jarayonida faol qatnashish, bilib olingan dalillarni o’xshash va 
farqli tomondan qiyoslash, shuningdek, o’rganilgan nazariy bilimlarni har xil nutqiy 
faoliyatga ijodiy tatbiq etish − bularning barchasi o’quvchilarda dialektik fikrlash 
ko’nikmasini o’stirish uchun zamin va shart-sharoit yaratadi. Bunda muhim 

---

380 
omillardan biri o’quvchilarning aqliy faoliyatini o’qituvchi tomonidan maqsadga 
muvofiq boshqarish, ularda orfografik, grammatik yoki leksik-uslubiy vazifalarni 
hal qilishning umumiy metodlarini shakllantirish hisoblanadi. 
Ona tilini o’rganish jarayonida o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini 
shakllantirish masalasini hal qilishda maktabda ona tilini o’rgatishga asos bo’ladigan 
material alohida qimmatga ega. Materialning haqiqiy tomoni, uning g’oyaviy 
yo’nalishi va badiiy ifodaliligi o’quvchilarning fikrlash
faoliyatiga, his-tuyg’ulariga 
ta`sir etadi, atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytiradi, tilga va uni yaratgan 
xalqqa qiziqishini tarbiyalaydi, o’quvchilarning umumiy taraqqiyoti darajasini 
o’stiradi va ularning shaxsiy sifatlarining, dunyoqarashlarining shakllanishiga ta`sir 
ko’rsatadi. Keyigi yillarda maktab ona tili darsliklari va o’qituvchilar uchun nashr 
qilingan qo’llanmalar materiali mazmuniga qo’yilgan talablar anchagina ortdi. 
Materialning asosiy mezoni matn va alohida gaplarning bilimni boyituvchi qimmati, 
leksik-uslubiy aniqligi, mavzu jihatdan xilma-xilligi, hayotning turli tomonlari bilan 
bog’lanishi, matnlarning g’oyaviy-mavzuviy yo’naltirilganligi, kichik yoshdagi 
o’quvchilarga mosligidir.
SHunday qilib, tilni o’rganish jarayonida kichik yoshdagi o’quvchilarda ilmiy 
dunyoqarash asoslarini shakllantirishga o’qituvchining metodologik yondashuvi, 
o’quvchilar o’zlashtiradigan ijtimoiy hodisa sifatida rivojlanib boruvchi til haqidagi 
bilimlar majmuasi, o’quvchilar o’rganib oladigan bilish usuli, tilni o’rganishga asos 
bo’ladigan materialning bilim berishdagi, g’oyaviy-siyosiy va badiiy qimmati hal 
qiluvchi
ta`sir ko’rsatar ekan. 
O’quvchilarda dunyoqarash asoslarini shakllantirish ko’p qirrali jarayon bo’lib, 
u maktabda va maktabdan tashqarida olib boriladigan o’quv-tarbiyaviy ishlarning 
barcha tizimida hal qilinadi.