O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

Boshlang’ich sinf o’quvchilarida ilmiy dunyoqarash elementlarini 
shakllantirishda ona tilini o’rganishning o’rni 
O’quvchilarga ta`lim-tarbiya berish vazifalaridan biri ularda ilmiy dunyoqarash
elementlarini shakllantirishdir. Bu vazifani hal qilishda maqsadga muvofiq 
ishlashning yetakchi sharti − o’quvchini shaxs sifatida muvaffaqiyatli kamol 
toptirishdir. Quyida ko’rsatilgan omillar tilni o’rgatish bilan bog’liq holda 
o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash elementlarini shakllantirish usulini belgilaydi: 
1. Tilning ijtimoiy hodisa sifatidagi mohiyati uning aloqa (kommunikativ) 
vazifasini ifodalashdan iboratdir. Maktabda, shu jumladan, boshlang’ich sinflarda 
tilni o’rgatishning yetakchi yo’nalishi o’quvchilar tomonidan tilning aloqa vazifasini 
bajarishini tushunishlariga erishish hisoblanadi. 

---

376 
2. Til bilan tafakkur uzviy bog’liq bo’lib, tafakkur so’z vositasida yuzaga 
chiqadi. Til tafakkurnipg mahsuli hisoblanib, ongdan tashqarida o’zicha 
yashamaydi. 
3. Til va tafakkur atrofimizni o’rab olgan moddiy borliqqa nisbatan 
ikkilamchidir. Tafakkur tashqi dunyoning tushunchadagi ifodasi hisoblanadi. So’z 
tushunchaning shartli nomini o’zida aks ettiradi. Dunyoda yo’q narsa ongda ham, 
tilda ham bo’lmaydi. Bu holat o’quvchilarda dunyoqarashni shakllantirish asosini 
tashkil etadi va didaktik tamoyillardan birini, yaoni til atrofni o’rab olgan muhitni, 
voqelikni kuzatish jarayonida faol bilish faoliyati vaziyatida o’rganilishini 
belgilaydi. Bunday yondashish dunyoqarashning asosiy masalalardan biriga, yaoni 
nima birlamchi: tabiat (materiya)mi yoki ongmi degan savolga javob tayyorlash 
hisoblanadi; materiya − birlamchi, ong − ikkilamchi degan tushunchadan 
o’quvchilarning xabardor bo’lishiga yordam beradi. 
4. Til − barcha tomonlari o’zaro dialektik bog’lanishda va birlikda bo’lgan 
murakkab, ko’p qirrali hodisa. Aloqa jarayonida tilning barcha tomonlari, uning 
barcha jihatlari bir-biriga o’zaro ta`sir etadi, shunday sharoitdagina til o’zining aloqa 
quroli vazifasini bajara oladi. 
Maktabda tilning barcha tomonlari (talaffuzi, fonetikasi, leksikasi, 
grammatikasi, so’z yasalishi)ni o’zaro bog’liq holda o’rganish ona tilini 
o’rgatishdagi yetakchi tamoyil bo’lib, uni amalga oshirish o’quvchilarning tilni 
murakkab, rivojlanuvchan, o’zaro bog’langan muhim tomonlarga ega bo’lgan 
hodisa sifatida anglab yetishlari uchun ilmiy asos yaratadi. Tilning mohiyatini 
bunday idrok etish hodisalarning rivojlanuvchanligi va o’zaro bog’langan 
qismlardan tuzilishini tushunishga zamin hozirlaydi. 
Maktab tajribasi va maxsus tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, yuqorida qayd 
etilgan dastlabki qoidalarni o’quv jarayonida amalga oshirishda ijtimoiy hodisa 
sifatida til haqidagi bilimlar majmuasini to’g’ri tanlash, asosiy til hodisalarini va 
turlarini tushuntirishda o’qituvchining tutgan metodologik yo’lining aniqligi, 
o’quvchilar fikrlashini faollashtirish, til nazariyasini o’rgatishga asos bo’ladigan til 
materialining yuqori sifatli bo’lishi kabi dalillar hal qiluvchi ta`sir etadi. SHubhasiz, 

---

377 
har bir omil maktab tajribasida bir-biridan ajralgan holda bo’lmaydi. Aksincha, 
ularning bir-biriga to’g’ri, maqsadga muvofiq ta`siri ijobiy natija beradi.
Tilni ijtimoiy hodisa sifatida tanishtirish muhim ahamiyatga ega. Tilning
ijtimoiy mohiyati uning aloqa vazifasini bajarishida ko’rinadi Uning jamiyat 
hayotidagi ahamiyatini aniq tushunishga yordam berish uchun quyidagi jihatlarga 
ahamiyat berish kerak: 
A.o’quv jarayonida har bir til birligining nutqimizdagi o’rnini o’quvchilar 
o’zlashtirishini taominlash zarur. O’quvchilar tilning aloqa vazifasini tilning asosiy
birliklari (fonema, morfema, so’z, so’z birikmasi, gap)ning vazifasini tushunish 
jarayonida o’rganadilar. 
b) o’quvchilarning tilning o’zaro aloqa vositasi ekanligini tushunishlari “Til
har bir kishi, umuman, jamiyat hayotida qanday o’rinni egallaydi?” savoliga javob 
topishda ijobiy ta`sir ko’rsatadi. O’quvchilar sinfdan sinfga o’tishi bilan bu 
savolga javob chuqurlashib va kengayib boradi. Til kishilarning birgalikdagi mehnat 
faoliyatida, yangiliklarni maslahatlashib tushunishida, yangi mashinalar ixtiro 
qilishda zarurligi haqida misollar topib, o’z fikrlarini tasdiqlaydilar. Yoshlari 
ulg’aygan sari o’quvchilar odamning odam bo’lishida tilning ahamiyatini tushuna 
boradilar. Mehnat va nutq kishini yaratadi, uni hayvonot olamidan ajratadi. Odam 
mehnat jarayonida o’zining fikrlash faoliyatini rivojlantirish va nutqini o’stirish
bilan o’zini doimo takomillashtirib boradi. Olamni, koinotni o’zgartira borib, kishi 
yanada kamol topa boradi, uning tili ham boyiydi. Kishilar bilan, jamiyat aozolari 
bilan aloqa, munosabat, birgalikdagi mehnat har bir kishining o’sishi, 
rivojlanishidagi zaruriy shartlardan hisoblanadi. 
v) boshlang’ich sinf o’quvchilarining tilga ijtimoiy hodisa sifatida qarashini 
shakllantirishda tilning kelib chiqishi, tilda yangi so’zlarning paydo bo’lishi haqida 
ularniig saviyasiga mos bo’lgan «sir»ni yechish (tushuntirish) ijobiy ta`sir 
ko’rsatadi. O’qituvchi o’quvchilarga tilning bir kishi tomonidan maxsus o’ylab 
chiqarilmaganini, u ibtidoiy odamlarning mehnat faoliyati bilan bog’liq holda 
yaratilganini va asta-sekin rivojlanib borganini tushuntiradi: