O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti
Yüklə 5,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
LUG’AT USTIDA ISHLASH METODIKASI Lug’at ustida ishlashning lingvistik asoslari va vazifalari O’quvchining nutqiy rivojlanishida tilning barcha sathlariga oid bilimlarga amal qilinadi. Til sathlarini o’zlashtirishning asosiy sharti tilning kommunikativ funktsiyasidan foydalana olish ko’nikmasini egallashdir. “Nutq o’stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo’limlari alohida ahamiyat kasb 44 Рождественский Н. С., Кустарева В. А. Методика начального обучения русскому языку. - М.: «Просвещение», 1965. 297-бет. 587 etadi,- deb yozadi S.P.Redozubov. - Leksikologiya – so’z haqidagi ilm, grammatika – so’z shakllarining o’zgarishi va ularning gapda bog’lanishi haqidagi ilm. O’quvchilarning lug’at zahirasi qanchalik boy bo’lsa, nutqi shunchalik rivojlangan bo’ladi”[118;306].Nutq o’stirish gap qurilishi va uning tarkibini tashkil etgan lug’at ustida ishlash bilan o’zaro bog’liq. Professor N.Mahmudov: “Nutqning ta’sir quvvati, tegishli axborotni tinglovchiga tugal va qulay, “yuqumli” tarzda yetkazish imkoniyati muhim kommunikativ sifatlardan bo’lmish so’z boyligiga bog’liq. Nutqning boy yoki kambag’alligi unda tilning bir-biridan farq qiladigan unsurlari (so’z ma’nolari, intonatsiya, sintaktik tuzilmalar, iboralar va sh.k.)dan qay darajada foydalanganlik bilan belgilanadi. Buning uchun esa nutq tuzuvchida til vositalarining boy va faol zahirasi mavjud bo’lishi kerak”[31;22] - deb yozishi bejiz emas. Fikr ifodasi va nutqning emotsional ta’sirchanligi uchun, birinchi navbatda, o’quvchilar nutqini leksik birliklar bilan boyitish zarur. Lug’at ustida ishlash o’quvchining lug’at boyligini oshirishdan iborat emas, o’quvchining diqqatini so’zning mazmuniga qaratish, so’zning semantikasini, ma’nosini aniqlashtirish, so’zning boshqa so’z bilan semantik bog’lanishini, aloqasini ochish, bog’lanishli nutqda har bir so’zning o’z ma’nosiga ko’ra boshqa so’zlar bilan bog’lanishini anglashlariga erishishdir. So’zlar orasida ma’noviy moslashish so’zlar bog’lanishining asosiy qoidasi bo’lib, leksik birliklarning asosiy xususiyati gapda boshqa so’zlar bilan sintaktik aloqasida ko’rinadi. So’zning nutqda qanday shaklda qo’llanishini bilish qay darajada zarur bo’lsa, uning ma’nosini bilish ham shunchalik zarurdir. Inson nutqiy munosabatda zarur so’zlarni semantik ma’nosiga qarab tanlaydi va fikrini aniq ifodalashga intiladi. So’z yakka holda hech qanday kommunikativ vazifa bajara olmaydi. Nutqni anglashning eng muhim sharti unda ifodalanayotgan fikr va mazmunni tushunishdir. Fikrni ifodalashning turli usullari mavjud bo’lib, ularda so’zlar semantik ma’nosiga ko’ra ishtirok etadi. “Nutq o’stirish metodikasida tilning leksikologiya va grammatika bo’limlari alohida ahamiyat kasb etadi,- deb yozadi S.P.Redozubov. - Leksikologiya – so’z 588 haqidagi ilm, grammatika – so’z shakllarining o’zgarishi va ularning gapda bog’lanishi haqidagi ilm. O’quvchilarning lug’at zahirasi qanchalik boy bo’lsa, nutqi shunchalik rivojlangan bo’ladi” 45 . Bola maktabga kelgunga qadar oila muhitida, maktabgacha ta’lim muassasalarida qiziqishlari va ehtiyojlarini ifodalash uchun zarur bo’lgan so’zlarni gap tarkibida turli shakllarda qo’llash namunasini o’zlashtirgan bo’ladi. Lekin uning nutqiy arsenali maktabda o’rganiladigan yangi tushunchalarni, fikrlarni, maktabga kelgan kunidagi hissiyotlarini ifodalashi uchun so’z zahirasi yetishmaydi. Maktab oldida turgan eng asosiy vazifa o’quvchilarning atrof-olam haqidagi tasavvurlarini kengaytirish asosida o’quvchilarning lug’atini boyitish, nutq va tafakkurini, mantiqiy fikrlashini o’stirishdir. Mantiqiy fikrlashning dastlabki usuli tahlildir. Til hodisalarini tahlil qila olish ko’nikmasi maktabgacha davrdanoq shakllana boshlaydi. Boshlang’ich sinflardan dastur asosida rivojlana boradi. Til ta’limida tahlil bilan sintez chambarchas bog’langan bo’lsa-da, mashq matnlari tahlili asosida o’zlashtiriladigan bilimlarni umumlashtirish o’quvchilar uchun ancha qiyinchilik tug’diradi. Sintez ta’lim amaliyotida kam uchraydi. CHunki mantiqiy tahlil, odatda, alohida emas, balki boshqa o’quv-biluv faoliyatining (umumlashtirish, tasniflash, tizimlashtirish, xulosalarni shakllantirish) tarkibiy qismi sifatida amalga oshiriladi. Tahlil va sintezning birlashtirilishi tushunchalarni ta’riflashda asos bo’lib xizmat qiladi. Savod o’rgatish davrida o’quvchilar “Alifbe” darsligidagi matnlarni o’qishdan oldin rasmlarni kuzatadilar, tasvirlangan narsa, hodisa va holatlar yuzasidan muayyan tasavvurga ega bo’ladilar. So’ng o’qituvchi ularga rasm asosida gap yoki kichik hikoya tuzish topshirig’ini beradi. Matn mazmuni yuzasidan beriladigan savollar o’quvchilarning mantiqiy tafakkur ko’nikmasini rivojlantiradi, o’qishga bo’lgan diqqati va kuzatuvchanligini oshiradi. Mazmun mohiyatiga ko’ra “Alifbe”dagi matnlar, narsa-predmetlar 45 C..Pедозубов. Методика русского языка в начальной школе. –Москва: 1963. Стр. 39. 589 tasvirlangan rasmlar savod o’rgatish davrida o’quvchilarning nutqini boyitish manbai sanaladi. Ko’pgina so’zlar nafaqat savod o’rgatish darslarida, balki boshqa predmet darslarida ham takrorlanadi va mustahkamlanadi. SHuning uchun nutq o’stirish mashg’ulotlari o’quvchilarning leksikasini boyitishiga ko’ra matematika, tasviriy san’at, mehnat, atrofimizdagi olam kabi boshqa predmet darslari bilan o’zaro bog’liqligi bois so’z va so’z birikmalari miqdorini bir necha marotaba ko’paytirish lozim deb hisoblaymiz. So’z tilning ma`no bildiradigan asosiy birligidir. So’z va so’z birikmasi aniq narsalarni, mavhum tushunchalarni, hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bo’lgan barcha so’z va iboralarning yig’indisi lug’at tarkibi yoki leksika deyiladi. Leksikologiya o’zbek tilining lug’at tarkibini o’rganadigan bo’limdir. Leksikologiya lug’at tarkibidagi so’zlarning nutqda ma`no ifodalash xususiyati, qo’llanish faolligi, boyib borishi, baozi so’zlarning eskirib, isteomoldan chiqib ketishi, ma`no ko’chish hodisasi kabilarni o’rganadi. SHu sababli leksikologiya lug’at ustida ishlash metodikasining lingvistik asosi hisoblanadi. Har qanday nutqiy bayon grammatik jihatdan o’zaro bog’langan, mazmunga mos so’z va so’z birikmalarining ma`lum izchillikda joylashtirilishidan tuziladi. Kishining lug’ati qanchalik boy va rivojlangan bo’lsa, uning nutqi ham shunchalik boy bo’ladi; o’z fikrini aniq va ifodali bayon etishiga keng imkoniyat yaratiladi. SHuning uchun lug’atning boyligi, xilma-xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni muvaffaqiyatli o’stirishning muhim sharti hisoblanadi. Hozirgi o’zbek adabiy tili ulkan lug’at boyligiga ega. Besh jildlik «O’zbek tilining izohli lug’ati» da 80000 dan ortiq so’z va so’z birikmasi berilgan bo’lib, bular umumiy qo’llaniladiganlaridir. Bunga o’zbek tilida nashr etilgan turli terminologik lug’atlarda, o’zbek tili sinonimlari, antonimlari, frazeologik lug’atlarida va turli izohli lug’atlarda berilgan so’zlar qo’shilsa, lug’at boyligi yana ming-minglab oshadi. Bulardan tashqari, juda ko’p so’zlar ko’p ma`noni bildiradi. Masalan, shu izohli lug’atda bosh so’zining 40 dan ortiq asosiy va frazeologizm bilan bog’langan ma`noda ishlatilishi berilgan. 590 Maktabda nutq o’stirishning muhim vazifalaridan biri lug’at ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy yo’nalishlarini ajratish va asoslash, o’quvchilarning lug’atini boyitish jarayonini boshqarish hisoblanadi. Maktabda lug’at ustida ishlash metodikasi to’rt asosiy yo’nalishni ko’zda tutadi: Yüklə 5,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|