O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti

 
BOG’LANISHLI NUTQ, OG’ZAKI QAYTA HIKOYALASH 
VA YOZMA BAYON 
Og’zaki va yozma qayta hikoyalashga qo’yiladigan talablar 
Namunaviy matn og’zaki va yozma qayta hikoya qilinadi. O’qish darslarida 
asosan og’zaki qayta hikoyalash mashq qilinsa, ona tili darslarida u ko’proq yozma 
tarzda o’tkaziladi.
Bayon
o’qib berilgan namunaviy matn mazmunini ma`lum tayyorgarlikdan 
so’ng yozma qayta hikoyalashdir. O’qish darslarida matn ustida ishlash, o’qilgan 
matn yuzasidan savollarga javob berish, reja tuzish va reja asosida og’zaki qayta 
hikoyalash bolalarni bayon yozishga tayyorlaydi. 
Qayta hikoyalash
ning turlari xilma-xildir. Har qanday qayta hikoya qilingan 
matn yuzasidan bayon yozish mumkin, ammo bayon yozish og’zaki qayta 
hikoyalashga nisbatan qiyin va murakkab faoliyatdir. Bundan tashqari, boshlang’ich 
sinf o’quvchilarining yozish suroati sekin, shunga ko’ra bayon uchun kichik 
hajmdagi, kompozitsiyasi sodda, til tomondan ham mos matn tanlanadi. Bayon 
matni asta-sekin murakkablashtira boriladi: avval hikoya tarzidagi bir lavhani 
ifodalovchi matn tanlansa, unga yana lavhalar, tasvir elementlari kiritila boriladi, 
qatnashuvchilar soni orttiriladi, muhokama elementlari ham qo’shiladi; keyinroq 

---

622 
shaxsini o’zgartirib bayon yozishga o’tiladi. SHunday qilib, bayon asta-sekin ijodiy 
tus ola boradi. 
Boshlang’ich sinflar ona tili dasturiga ko’ra, 2-sinfda katta bo’lmagan (30-40 
so’zli) matn yuzasidan o’qituvchi yordamida so’roqlar asosida bayon yozish, 3-
sinfda 40 - 60 so’zdan iborat matnning mazmunini jamoa bo’lib tuzilgan 3-5 ta reja 
asosida bayon yozish, 4 - sinfda esa mustaqil tuzilgan reja asosida (70-90 so’zli) 
bayon yozish ko’zda tutiladi. 
Mashq sifatida bayonning ahamiyati katta: bayon bolalarda adabiy nutqni 
to’g’ri shakllantirishga yordam beradi, nutq madaniyatini yaxshilaydi, badiiy 
uslubni singdiradi, tilga sezgirlikni oshiradi. 
Bayon uchun kishilarning fidokorona mehnati, hayotini, ona tabiat tasvirini, 
fan, texnika, madaniyat borasidagi yutuqlarni aks ettiradigan yuksak g’oyali matn 
tanlanishi, bayon mavzusi o’quvchilarning bilish tajribasini kengaytirishi, ularning 
dunyoqarashini shakllantirishi zarur. 
Qayta hikoyalash va bayonda bolaning tabiiy nutqi eshitilishi, yaoni berilgan 
namunani tushunmasdan yodlamasligi, namuna leksikasidan, nutq oborotlaridan, 
sintaktik qurilishidan foydalana olishi zarur. 
Til vositalari matnni o’qish, suhbat, matn tahlili davomida o’zlashtiriladi; 
matndagi so’zlar va nutq oborotlari bolalarning «o’ziniki» bo’lib qoladi. Qayta 
hikoyalashda namunadagi u yoki bu gapni bola esga tushirishga harakat qiladi, 
o’zlashtirgan mazmunni to’liqroq, aniqroq berish uchun gaplar tuzadi. Bu bilan 
o’quvchining mustaqillik darajasi va bilish faolligi o’sadi, ijodiy elementlar qo’shila 
boradi. 
Qayta hikoyalashda namunadagi izchillik, bog’liqlik saqlanishi, asosiy faktlar 
berilishi, ayniqsa, ilmiy matnni qayta hikoyalashda barcha muhim o’rinlar to’liq 
bayon qilinishi zarur. 
Vaqti-vaqti bilan ilgari eshitilgan, o’qituvchi o’qib bergan yoki radio, 
televizordan yozib olingan matnni qayta hikoyalatish, o’quvchi bir marta ovoz bilan 
yoki ichda o’qigandan so’ng qayta hikoyalatishdan foydalanishni tajribada qo’llab 

---

623 
turish ham mumkin. Bu ishni turli xil uslublarda olib borish imkoniyatini yaratadi 
va uni jonlantiradi. 
Ko’pincha qayta hikoyalashga maxsus tayyorgarlik ko’riladi, bunda 
quyidagilarga rioya qilinadi: 
1. Qayta hikoyalash va uning turi haqida o’quvchilar ogohlantiriladi: to’liq, 
detallari bilan, tilning tasviriy vositalaridan foydalanib matnga yaqin qayta 
hikoyalash; tanlab (masalan, bir qatnashuvchi shaxsga tegishli o’rinlariniginA.qayta 
hikoyalash, qisqartib qayta hikoyalash. 
2. Suhbat, matn mazmunini tahlil qilish, matn tili ustidagi xilma-xil ishlar, 
qayta hikoyalashda zarur bo’lgan so’z, nutq oborotlari va gaplarni ajratish va 
aniqlash. 
3. Qayta hikoyalashda ifodalilikni berish uchun ifodali o’qishni puxtalash. 
4. Hikoyani mantiqiy va kompozitsion qismlarga bo’lish, har bir qismga 
sarlavha topish, matnni qayta hikoyalashga mo’ljallangan rejani tuzish. 
5. Matn qismlarini qayta hikoyalash, uning kamchiliklarini tahlil qilish. 
6. O’quvchilarning hayotiga bog’lash (o’rni bilan), yaoni o’qilgan matn 
mazmuniga bog’liq holda o’quvchilarning shaxsiy tajribasida uchraydigan va 
uchragan analogik holatga eotibor berish. Boshqacha qilib aytganda, har bir darsda 
ma`lum ta`lim maqsadi asosida qayta hikoyalashga muntazam o’rgatib borish zarur.