O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti
Yüklə 2,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Q
ni, umumiy kapital qo‗yilmalarini ( I ) ularning o‗rtacha unumdorligiga ko‗paytmasi orqali aniqlash mumkin: I Q . Investitsiyalarning ishlab chiqarish rivojlanishiga ta‘sirini xarakterlovchi belgisi kapital qaytimi nomini oldi (ishchi kuchi bandligining oshishi, fan-texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarishni tashkil etishni mukammallashtirish va h.k.). Bunda, agar 1 mlrd. so‗mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun 4 mlrd. so‗m kapital kerak bo‗lsa, unda uning 1/4 qismini, yoki 25 % ini hosil qiladi . Demak, I Q bo‗lib, bir-birlik investitsiya yaratgan yangi mahsulot miqdorini ifodalaydi. 2. Talab tenglamasi qo‗shimcha quvvatlarni band qilish uchun talab qanchagacha o‗sishi kerakligini ko‗rsatadi. Multiplikator nazariyasiga ko‗ra, jamg‗armaga ixtiyoriy chegaraviy moyillik . Milliy daromad o‗sishi - Y qo‗shimcha investitsiyalar - I ning multiplikator ta‘sirining natijasi hisobi. 1 I Y , 51 bu yerda: 1 - multiplikator. Agar I Q taklif tenglamasini I Y talab tenglamasi bilan solishtirsak, unda taklif tenglamasida umumiy investitsiyalar ishtirok etishini sezamiz, qachonki talab tenglamasida faqatgina oldingi davrga nisbatan investitsiyalarning o‗sishi ishtirok etadi. Buning sababi shundaki, ishlab chiqarishning o‗sishi ( Q ) umumiy kapitalning unumdorligi bilan ta‘minlanadi, daromadning o‗sishi ( Y ) esa - faqatgina qo‗shimcha kapital qo‗yilmalarining multiplikator ta‘siri bilan ta‘minlanadi. 3. Daromadlar va ishlab chiqarish quvvatlari o‗sishi sur‘atlarining muvozanat tenglamasiga I I 1 bo‗lganda erishiladi. Bu tenglama yechimi orqali quyidagi natijaga ega bo‗lamiz. I I . Tenglamaning chap qismida investitsiyalarning yillik o‗sish sur‘ati turadi, u ishlab chiqarish quvvatlarining o‗sishi yordamida to‗liq bandlikni ta‘minlash uchun yillik sur‘at bilan o‗sishi lozim. Shunday qilib, Domar modeli investitsiyalar doimiy o‗sishi lozim bo‗lgan sur‘atni aniqlash imkonini beradi. Bu sur‘at milliy daromadda jamg‗armalar ulushi va investitsiyalarni o‗rta samaradorligi bilan to‗g‗ri bog‗langan. Masalan, agar jamg‗arishga moyillik % 20 teng bo‗lsa, kapitalni unumdorligi esa % 33 , kapitalni balanslashgan o‗sish meyori 6,6% tashkil etish kerak. 066 , 0 33 , 0 2 , 0 I I yoki % 6 , 6 . Bundan iqtisodiy siyosat uchun muhim xulosa kelib chiqadi: faqatgina kapitalning doimiy o‗sayotgan akkumulyatsiyasiga jamiyat masshtabida yalpi talab va yalpi taklif o‗rtasidagi dinamik muvozanatni ta‘minlaydi. Investitsiyalarning muvozanatli o‗sishini ta‘minlab turish uchun davlat milliy daromaddagi jamg‗armalar ulushiga yoki texnik taraqqiyot sur‘atlariga ta‘sir ko‗rsatishi mumkin. Iqtisodiy o‗sishning R.Xarrod modeli. Oldin ta‘kidlaganimizdek, tarkibi bo‗yicha bu model E.Domar modeliga o‗xshaydi, biroq uning o‗ziga xos 52 xususiyatlari bor. E.Domar modeli investitsiyalarning yalpi talabni kengaytirish va ishlab chiqarish quvvatlarining vaqt oralig‗ida ko‗payishdagi ikki xil rolini tahlil qiladi. Shuning uchun u butunligicha multiplikatordan foydalanishga asoslanadi va milliy daromadning zaruriy o‗sishini ta‘minlaydigan investitsiyalarning o‗sish me‘yorini aniqlaydi. R.Xarrod modelining maqsadi esa iqtisodiyot o‗sishning traektoriyasini o‗rganish hisoblanadi. Shuning uchun uning asosini akselerator nazariyasi tashkil etib, u investitsiyalar o‗sishini bunga sabab bo‗lgan daromad o‗sishiga nisbatini aniqlash imkonini beradi. Bunday xususiyatlardan shu natija kelib chiqadiki, E.Domar davlat siyosati bilan bog‗liq bo‗lgan avtonom investitsiyalar bilan ish olib borgan bo‗lsa, R.Xarrod esa - milliy daromad o‗sishi bilan bog‗liq ishlab chiqarish investitsiyalari bilan ish olib borgan. Akselerator nazariyasi – investitsiyalarning kutilayotgan ishlab chiqarish hajmi o‗zgarishiga bog‗liqligini tavsiflovchi nazariyadir. Akselerator tamoyili dastlab davrlar nazariyasi doirasida ishlab chiqilgan bo‗lib, investitsiyalarning iste‘mol talabi harakatiga reaksiyasi orqali iqtisodiy inqirozlarni tavsiflagan. Bunday bog‗liqlikda akselerator nazariyasini XX asr boshida fransuz iqtisodchisi A.Aftalen va amerikalik iqtisodchi Dj.Klark rivojlantirishgan. Bu nazariyaga muvofiq talabning (yoki daromadlarning) o‗sishi investitsiyalarning o‗sish darajasiga tezlashtiruvchi (akselerator) sifatida ta‘sir etadi, (avvalambor asosiy kapital sohasida). Yangi investitsiyalar ishlab chiqarish hajmi (daromadlar)ga nisbatan tezroq o‗sishi taxmin qilinadi, chunki mashinaning qiymati uning tayyor mahsulot qiymatidan odatda ancha yuqori bo‗ladi, demak, ishlab chiqarish qatnashchilari daromadlaridan ham yuqori bo‗ladi. Shuning uchun ham investitsiyalarga bo‗lgan talab iste‘mol talabining o‗sishiga nisbatan doimo yuqori bo‗ladi. Gap shundaki, o‗sib borayotgan iste‘mol talabi mavjud bo‗lgan ishlab chiqarish quvvatlariga ta‘sir ko‗rsatib, nafaqat mavjud quvvatlar modernizatsiyasiga, balki yangi sanoat korxonalari va uskunalariga kapital qo‗yilmalarini rag‗batlantiradi. 53 Faraz qilaylik, qandaydir korxona o‗zining mahsulotiga mavjud talabni 10 ta mashinadan foydalanib qondiradi, ulardan bittasi har yili yangisi bilan almashtiriladi. Agar talab 20% ga oshsa, korxona bu talabni qondirish uchun 2 ta yangi mashina sotib olishi kerak bo‗ladi. Shunday qilib, akselerator ishlab chiqarish o‗sishi bilan investitsiyalar o‗sishi o‗rtasidagi bog‗liqlikni ko‗rsatadi: ishlab chiqarish hajmi o‗zgarishiga javob ravishda yangi investitsiyalar qanchaga o‗sashini ko‗rsatadi. Ishlab chiqarish va investitsiyalar darajalarida o‗zgarishlarning bunday teskari bog‗liqligi Dj.Keynsda umuman yo‗q edi. U investitsiya va daromadlar o‗rtasida multiplikator munosabati bilan cheklandi. 1 Yüklə 2,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|