O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi

11.2.Diskretsion va nodiskretsion fiskal siyosat. 
Xukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflyatsiya sur’atlari 
va to’lov balansi holatini o’zgartirishga yo’naltirilgan maxsus qarorlarni qabul 
qilishi natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti qoldig’ini maqsadli 
o’zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskretsion fiskal siyosat 

---

107 
yuritilganda iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag’batlantirish uchun davlat 
xarajatlarini oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat byudjeti 
kamomadi yuzaga keltiriladi. O’z navbatida davriy ko’tarilish paytida byudjet 
ortiqchaligi yuzaga keltiriladi. 
Diskretsion fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol 
o’ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalambor, vaqt oraliqlari bilan 
bog’liq.
Nodiskretsion fiskal siyosat — davlat xarajatlari, soliqlar va davlat byudjeti 
qoldig’ini avtomatik o’zgartirishni ko’zda tutadi. Nodiskretsion fiskal siyosat 
o’rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o’rnatilgan 
barqaror-lashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va 
foydada ishtirok etish tizimi o’ynaydi. Nodiskretsion fiskal siyosat davriy 
tebranishlarni yumshatish uchun huqumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi.
11.3. Byudjet defitsiti va uni moliyalashtirish
Iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasi davriy byudjet taqchilligi va 
ortiqchaligi miqdorlariga bog’liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik 
pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) 
va davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga 
keladigan davlat byudjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir. 
Davriy pasayish bosqichida soliqlar avtomatik pasayishi, davlat 
transfertlarining oshishi natijasida byudjet taqchilligi kelib chiqadi. 
Davriy yuksalish bosqichida soliqlar avtomatik ko’payishi va davlat 
xarajatlarining kamayishi natijasida byudjet ortiqchaligi paydo bo’ladi. 
Davlat xarajatlari o’zgarmas bo’lgan sharoitda ham byudjet taqchilligi va 
ortiqchaligi mavjud bo’lishi mumkin. Davriy taqchillik va ortiqchalik miqdorlari 
soliq va byudjet funktsiyalari grafiklarining «tikligiga» bog’liq. Soliq funktsiyasi T 
ning egilish burchagi miqdori chegaraviy soliq stavkasiga t ga bog’liq. t qancha 
yuqori bo’lsa, T chizig’i shuncha tikroq, γ qancha pastda bo’lsa, G chizig’i ham 
shuncha tik bo’ladi. Bu esa iqtisodiyotning o’rnatilgan barqarorligi darajasini 

---

108 
oshiradi. Ammo iqtisodiy o’sishning ta’minlash vazifasi T va G chiziqlarini 
yotiqroq bo’lishini taqozo etadi.