O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Biznes va tadbirkorlik” kafedrasi

 

---

140 
XIV BOB. IQTISODIY O’SISHNING UMUMIY TAVSIFI VA 
NEOKEYNSCHA MODELLARI
14.1. Iqtisodiy o’sishning umumiy tavsifi 
Iqtisodiy o’sish — bu, ob’ektiv qonuniyat bo’lib, aholining o’sishi, FTT, 
ishlab chiqarish hajmining ma’lum bir vaqt davomida o’sishi kabi jarayonlar bilan 
bog’langan. Iqtisodiy o’sish jami taklifning o’sishini yoki boshqacha 
aytganimizda, potentsial YaMM hajmining oshishini bildiradi. Shunday qilib, 
iqtisodiy o’sish nafaqat ishlab chiqarishning o’sishini, balki iqtisodiyot 
potentsialining o’sishini ham bildiradi. 
28-chizma. Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy belgilari 
Iqtisodiy o’sishda nafaqat mamlakat real daromadlarining o’sishi, shuningdek, 
jon boshiga to’g’ri keladigan real daromadlarning o’sishi ham tushuniladi. 
Iqtisodiy o’sish ikki xil usul bilan aniqlanadi va o’lchanadi. 
MAKROIQTISODIY BARQARORLIKNING 
ASOSIY BELGILARI 
Iqtisodiy o’sish 
To’la bandlik 
Ichki narxlarning 
barqarorligi 
Baquvvat to’lov 
balansi 
Xorijiy valyutalar almashuv 
kursining barqarorligi 
Davlat byudjeti 
kamomadining YaIMga 
nisbatan 3% dan ortib 
ketmasligi
Daromadlar taqsimlanishi 
muammosi 

---

141 
Birinchi usul, YaIM (SIM)ni o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi sifatida aniqlanadi 
va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari harakatini aniqlash uchun 
ishlatiladi. 
Ikkinchi usul, real YaIM (SIM)ning o’tgan davrga nisbatan aholi jon boshiga 
o’zgarishi sifatida aniqlanadi. 
Iqtisodiy o’sishni aniqlash va asoslab berish jarayonlarida quyidagilarga 
e’tibor berish kerak: 
1) Iqtisodiy o’sishni o’lchash; 
2) O’sish omillari; 
3) Iqtisodiy o’sish modellari. 
Milliy iqtisodiyot o’sishini o’lchashda jami daromadlarning (mahsulotlarning) 
har xil indikatorlaridan foydalanish mumkin. Umumiy o’sish darajasi aslida YaIM 
miqdori bilan belgilanadi. Shuningdek, bu ko’rsatkichlar miqdori va bajarayotgan 
vazifasiga qarab YaIM yoki MD ham bo’lishi mumkin. Bu ko’rsatkichlarning 
barchasi bir-biriga juda ham yaqin. YaMD YaIM kabi ushbu mamlakat aholisi 
olayotgan daromadlar miqdorini ko’rsatadi. Shuning uchun ham undan aholi jon 
boshiga to’g’ri keladigan daromadlar dinamikasi va darajasini aniqlayotganda 
foydalanish mumkin. Iqtisodiy o’sish nazariyasi va modellarida umumiy 
makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning farqi unchalik katta ahamiyatga ega emas. 
Chunki, ularning farqi iqtisodiy o’sish chegarasi va omillari o’sish darajasini tahlil 
qilishda hal qiluvchi jarayon hisoblanmaydi. 
Iqtisodiy o’sish nazariyasida daromadlar iste’mol va investitsiyalarga 
bo’linadi. 
Y = S + I 
Davlat xarajatlari va sof eksport ko’rsatkichlari ham iste’mol va investitsiyalar 
tarkibiga kiritib yuboriladi. 
Mutlaq miqdordagi ko’rsatkichlar dinamikasi Y ( t -vaqt indeksi) va jon 
boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlar birgalikda o’sish jarayonini bildiradi. 
Iste’mol hajmi (S) iqtisodiyotning provard maqsadini va yashash darajasi oshishini 

---

142 
bildirsa, investitsiyalar esa resurs imkoniyatlarining o’sishi va texnik 
yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. 
Iste’mol va investitsiya o’rtasida etarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy 
iste’mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish 
iqtisodiy o’sish imkoniyatlarini qisqartiradi. 
O’sishning barcha imkoniyatlariga real miqdorlarga tayanilib, ya’ni, doimiy 
narxlarda qaraladi. Aksincha, nominal ko’rsatkichda ularning dinamikasi nafaqat 
real o’sish darajasini, balki inflyatsiyani ham o’z ichiga olgan bo’lar edi. 
Har bir ko’rsatkich bo’yicha uch xil miqdordagi dinamikani tahlil qilish 
mumkin: 
1. Absolyut ko’rsatkich: masalan, real ishlab chiqarish Y
t
; 
2. Absolyut qo’shimcha o’sish: masalan, ishlab chiqarishning oshishi. 
ΔY = Y
t
-Y
t-1
3. Qo’shimcha o’sish sur’ati =Y
t
-Y
t-1
/ Y
t-1
Iqtisodiy o’sish sur’atlari quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi: 
a) bazis o’sish sur’ati =(Y
t
-Y
0
/ Y
0
) x 100 
b) zanjirli o’sish sur’ati = (Y
t
-Y
t-1
/ Y
t-1
) x 100 
Qo’shimcha o’sish sur’atlari esa: 
a) bazisli qo’shimcha o’sish sur’ati==(Y
t
-Y
0
/ Y
0
) x 100- 100 
b) zanjirli qo’shimcha o’sish sur’ati=(Y
t
-Y
t-1
/ Y
t-1
) x 100- 100 
Har bir mamlakat iqtisodiy o’sishga intiladi, chunki iqtisodiy o’sish, 
birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning ko’payishiga, ikkinchidan, 
rssurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi ehtiyojlar va 
imkoniyatlarning paydo bo’lishiga, to’rtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat 
obro’sining oshishiga olib keladi. 
Iqtisodiy o’sish usullaridan to’g’ri va o’z o’rnida foydalanish katta 
ahamiyatga ega. Masalan, mamlakat harbiy salohiyatini aniqlash va rivojlantirish 
muammosi qaralayotganda YaIM hajmining o’sishi, mamlakat aholisining turmush 
faoliyati taqqoslanayotganda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlardan 

---

143 
foydalanish maqsadga muvofiqdir. Amaliyotda iqtisodiy o’sishning ikki xil 
ko’rinishi farqlanadi: haqiqiy va potentsial. 
Haqiqiy iqtisodiy o’sish - bu statistika organlari tomonidan muntazam nashr 
etiladigan YaIM yoki boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning haqiqiy yillik 
ko’payishidir. 
Potentsial iqtisodiy o’sish – bu iqtisodiyot o’sishi mumkin bo’lgan 
tezlikdir.Potentsial iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi omillarbo’lib quyidagilar 
hisoblanadi: 
- resurslarning ko’payishi; 
- samaradorlikni oshishi.