O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza
Loyiha xarajatlaridagi o’zgarishlar. Loyihalarni amalga oshirish
Yüklə 2,13 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.3. Loyiha xarajatlaridagi o’zgarishlar. Loyihalarni amalga oshirish
bo’yicha ishlar grafigi Xarajatlarga va loyihani amalga oshirish grafigiga real baho berish uchun muhandislik va loyiha-konstruktorlik ishlanmalarining aniq bo‘lishi talab etiladi. Noto‘g‘ri berilgan baho iqtisodiy va moliyaviy tahlilda ham noto‘g‘ri echimlarga olib kelishi mumkin. 70 Xarajatlar smetasi loyiha turi va mavjud uslublarning imkoniyatidan kelib chiqib mumkin qadar maksimal aniqlikda baholangan bo‘lishi kerak. Shuningdek, bunday smeta loyihani moliyalashtirish boshlanishidan ancha oldin tayyor bo‘lishi kerak. Loyiha turlariga qarab muhandislik va loyihakonstruktorlik ishlari hajmi turlicha bo‘ladi, misol uchun, tekis joyda yo‘l qurish loyihasi hamda tog‘li joyda yo‘l qurish loyihasida. Agar loyihada standart uskunalarni bir necha bor xarid qilish yoki an‘anaviy ishlarni bajarish ko‘zda tutilgan bo‘lsa, muhandislik va loyiha-konstruktorlik ishlariga ketadigan xarajatlar minimal bo‘ladi. Loyihaning har bir komponenti uchun alohida xarajatlar smetasi tuziladi. Uskunalar sotib olish xarajatlari smetasi uskunalar turi, soni va har birining bahosidan kelib chiqib tuziladi. Mamlakatda bajarilgan o‘xshash loyihalar tajribasi uskunalar bahosini aniqlashda mo‘ljal hisoblanadi. Agar bu to‘g‘rida axborot etarli bo‘lmasa yoki o‘xshash loyihalar yaqin vaqt ichida amalga oshirilmagan bo‘lsa, xarajatlar smetasini tuzishda ixtisoslashgan korxonalar, shaxslar yoki pudratchilar xizmatidan foydalaniladi. Chet el investitsiyalari ishtirokidagi loyihalar uchun xarajatlar smetalari ham milliy, ham xorijiy valyutada tuziladi. Qurilish davrida hisoblangan foizlar va qo‘shimcha aylanma kapitalga ehtiyoj ham xarajatlar smetasida hisobga olinishi kerak. Xarajatlar smetasi moliyaviy ko‘rinishda pul xarajatlarini hisobga olgan holda tuziladi. Mahalliy soliqlar va importga boj to‘lovlari smetaga kiritilishi, lekin alohida ko‘rsatilishi lozim. Chunki bular loyihani amalga oshiruvchi korxona xarajatlariga kirsada, mamlakat xarajatlariga kirmaydi. Xarajatlar smetasi, odatda, ikki qismdan tashkil topadi: 1. Asosiy smeta. 2. Ko‘zda tutilmagan xarajatlar qo‘shimcha smetasi. Asosiy smeta dastlab loyihaning maqsadga muvofiqligini asoslash uchun tuziladi va tuzatib boriladi. U tuzilish paytida loyihaning eng aniq qiymatini aks ettiradi. Lekin u asosiy smeta tuzilgandan loyiha tugallangunga qadar ro‘y beradigan miqdor va baho o‘zgarishlarini, misol uchun, etkazib berish, qurilish ishlarini tugallash muddatlaridagi o‘zgarishlarni hisobga olmaydi. Bu o‘zgarishlar 71 ko‘zda tutilmagan xarajatlar qo‘shimcha smetasida hisobga olinadi. Har ikki smetani o‘z ichiga olgan xarajatlarning to‘liq smetasi loyihaning yakuniy qiymatini aniq baholaydi. Qo‘shimcha smeta loyiha harakteriga bog‘liq va loyihaning har bir asosiy komponenti uchun alohida tuziladi. Fizik ko‘rsatkichlarning ko‘zda tutilmagan o‘zgarishi. Sotib olinadigan uskunalar soni va turida, bajariladigan ishlar hajmi yoki loyihani amalga oshirish usullarida bo‘ladigan o‘zgarishlar tufayli loyiha xarajatlarining o‘zgarishi fizik ko‘rsatkichlarning ko‘zda tutilmagan o‘zgarishida aks etadi. Bunday o‘zgarishlar miqdori va harakterini doim ham oldindan ko‘rib bo‘lmaydi. Tabiiy hodisalar, sel, bo‘ron, qurg‘oqchilik, er qimirlashlari ko‘zda tutilmagan shunday hodisalarga misol bo‘la oladi va ularda hech qaysi loyiha to‘liq himoyalanmagan. Bu o‘zgarishlarni aks ettiruvchi zahiralar turli loyihalarda turlicha bo‘ladi. Bunday ko‘zda tutilmagan xarajatlar zahiralarining Jahon banki tomonidan qabul qilingan darajalari quyidagicha: − loyihalarda doimiy foydalaniladigan uskuna turlari uchun yoki asfalt yotqizish kabi engil aniqlanmaydigan ish turlari uchun 5%; − takrorlanib turuvchi va oldindan ko‘rsa bo‘ladigan noaniqlik omillariga ega bo‘lgan umumiy fuqaro qurilishi uchun 10%, misol uchun, binolar, elektr uzatish liniyalari, truboprovodlar, tekis erda yo‘l yotqizish ishlari uchun; − qayta ishlash korxonalari, noqulay bino va muhandislik inshootlari, kichik sug‘orish va drenaj hamda tug‘onlar qurilishi uchun 15%. Agar fizik ko‘rsatkichlarni ko‘zda tutilmagan o‘zgarishi zahiralari summasi 15-20% dan oshib ketsa, loyiha rejasini takomillashtirish hamda noaniqliklarni kamaytirish uchun vaziyatni joyning o‘zida qo‘shimcha o‘rganish zarur. Ko‘zda tutilmagan baho o‘zgarishlari. Bahoning ko‘zda tutilmagan o‘zgarishi bilan bog‘liq tuzatishlar asosiy smeta tuzilganidan so‘ng loyihaning alohida komponentlari uchun baholar o‘zgarishi tufayli loyiha qiymatining mumkin bo‘lgan o‘zgarishini aks ettiradi. Bunday ko‘zda tutilmagan xarajatlar valyuta kursi o‘zgarishini hisobga olish uchun milliy va xorijiy valyutalarda alohida-alohida hisoblanadi. Ko‘zda tutilmagan baho o‘zgarishlari loyihaning moliyalashtirishga 72 bo‘lgan ehtiyojini tahlil etishda foydalaniladia, loyiha maqsadga muvofiqligini aniqlash uchun o‘tkaziladigan iqtisodiy va moliyaviy tahlilda qo‘llanilmaydi, chunki bunday tahlillar barqaror baholarga asoslanadi. Ko‘zda tutilmagan baho o‘zgarishlarining vaziyatga mos keluvchi darajasini aniqlash uchun ikki omilni ko‘rib chiqish zarur: 1. Loyihani amalga oshirish muddatlarida mamlakat ichida va jahonda kutilayotgan inflyatsiya darajalari. 2. Umumiy inflyatsiya tendentsiyalaridan alohida turdagi ishlar va xizmatlarga bo‘lgan ichki va tashqi baholar farqining kutilayotgan darajasi. Agar loyiha bo‘yicha tuzilgan shartnomalarda bajarilgan ishlar yoki uskunalar bahosini indeksatsiya qilishning ma‘lum usullari kelishib olingan bo‘lsa, bunday holat zahira miqdorini aniqlashda hisobga olinishi kerak. Ko‘zda tutilmagan baho o‘zgarishlari zahirasi har bir yil uchun hisoblanib, loyihani amal qilish muddati bo‘yicha qo‘shib chiqiladi. Loyihaning texnik jihatlarini ishlab chiqish hech bo‘lmaganda loyihani amalga oshirishning kim, nimani va qachon bajarilishi ko‘rsatib o‘tilgan dastlabki rejasini tuzishni o‘z ichiga olishi kerak. Bunday faoliyat ba‘zida tarmoqli tahlil yoki kritik yo‘l uslubida tahlil deb yuritiladi. Oxirgi atama dasturlarni baholash va izohlash uslubi kabi murakkab tizimlarni o‘z ichiga oladi. Bu tizimlar bir tadbir boshlanishidan oldin tugallanishi kerak bo‘lgan yoki belgilangan muddatda tugallanmay qolishi butun loyiha bo‘yicha ishlarning kechikishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan tadbirlarni aniqlashga mo‘ljallangan. Bu tizimlar yirik fuqaro inshootlarini o‘z ichiga olgan loyihalarni rejalashtirishning samarali vositasi bo‘lsada, boshqa loyihalar uchun tadbirlar ketma-ketligini belgilovchi va izohlar bilan to‘ldirilgan oddiy kalendar rejalari ham etarli hisoblanadi. Har ikkala holda ham o‘z vaqtida bajarilishi loyihani amalga oshirishga ta‘sir ko‘rsatuvchi tadbirlarni aniqlash va ularni tugallashga etarli vaqtni ta‘minlash kerak. Bu tadbirlarni etarli darajada rejalashtirmaslik oqibatida loyihani rejalashtirish muddatlari cho‘zilib ketishi mumkin. 73 Loyihani amalga oshirish bo‘yicha ishlar grafigi real, ya‘ni korxonalar va shaxslarning imkoniyatlari darajasiga asoslangan bo‘lishi shart. Haddan ortiq optimistik grafiklardan foydalanish salbiy natijalarga, operativ rejalashtirishning izdan chiqishi, ishlar rejadan orqada qolganda turli tashkilotlar o‘rtasida kelishmovchiliklarga olib keladi. Bundan tashqari ishlar grafigi noreal tuzilganda iqtisodiy va moliyaviy tahlilda noto‘g‘ri xulosalarga kelishga sabab bo‘ladi. Yüklə 2,13 Mb. Dostları ilə paylaş:
|