O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti zoyirov Laziz Subxonovich Raimjanova Madina Asrarovna Saidov Rasulbek Boltabayevich Shoislomova Nargiza Qobilovna investitsiya loyihalari ekspertiza

6.1-rasm. Loyihaning institutsional tahliliga ta’sir etuv omillar
20
 
Ichki omillarni baholash odatda quyidagi yo‘l orqali amalga oshiriladi: 
20
Л.М.Теслюк, А.В.Румянцева. Оценка эффективности инвестиционного проекта. Учебное пособие. 
Учебное электронное текстовое издание Екатеринбург 2014. Стр.-74.
Loyihaning institutsional 
tahlili
Tashqi muhit omillari tahlili 
 
Ichki muhit omillari tahlili 
 
 
Strategik tahlil 
 
Ma‘muriy 
to‘siqlar tahlili 
 
Loyiha ishtirok-
chilari tahlili 
 
Loyiha boshqaruvining 
tashkil etilishi tahlili 
 
Risklar tahlili 
Yoqotilgan mablag‘ va vaqtni baholash hamda 
tahlil qilish 
 

---

103 
1.
Ishlab chiqarish menejment imkoniyatlari tahlili. Bunda korxona 
menejerining ko‘nikma va malaka darajasi, loyiha doirasida ularni rag‘batlantirish 
darajasi (masalan, ko‘rilgan daromaddan ulush ko‘rinishida), loyiha maqsadi bilan 
menejerning mosligi kabi masalalarga e‘tibor qaratiladi. 
2.
Ishchi kuchi tahlili. Loyihani amalga oshirish maqsadida jalb qilinayotgan 
ishchi kuchi, loyihada foydalanilishi ko‘zda tutilayotgan texnologiyani ishlata 
olishi kerak. Bu masala, ayniqsa korxona o‘z faoliyatida zamonaviy 
texnologiyadan foydalanishni rejalashtirigan bo‘lsa, muhim ahamiyat kasb etadi. 
Chunki, ishchi kuchining malakasi va salohiyati ushbu zamonaviy texnika-
texnologiyadan foydalanish uchun etishmasligi mumkin, ushbu xolat, esa ishchi 
kuchini malakasini oshirish yoki yangi ishchilarni jalb qilishni taqazo qiladi. 
3.
Tashkiliy tizimning tahlili. Bunda, korxonada qarorlarni qabul qilish va 
ularni bajarilishi yuzasidan javobgarlikni qanday taqsimlanayotganligini tahlil 
qilinishi shart.
Loyihaga ta‘sir etuvchi tashqi omillar quyidagilarni nazarda tutadi: 
1.
Mamlakatning siyosati, ya‘ni xorijiy strategik invesstorlar ishtirokida 
amalga oshiriladigan loyihalarga ustuvorlik qaratilishi: 

Xom ashyo va tovarlarning eksport va import qilish shartlari; 

Xorijiy investorlarga mablag‘larni kiritish va tovarlarni eksport qilish 
uchun yaratilgan imkoniyatlar; 

Mehnat to‘g‘risidagi me‘yoriy hujjatlar; 

Moliya va bank faoliyatini tartibga soluvchi nizom va yo‘riqnomalar. 
2.
Davlat tomonidan amalga oshiriladigan nazorat. 
Institutsional tahlil loyiha ustida bajariladigan ishlarning eng muhim 
jihatlaridan biriga aylandi. Investitsiya loyihalari natijalari ko‘p jihatdan tashkiliy 
struktura sifatiga ham bog‘liq. Loyihani amalga oshiruvchi tashkilotlarni o‘rganish, 
ularning boshqaruv imkoniyatlarini, shuningdek markaziy hokimiyatning loyiha 
uchun mutasaddi bo‘lgan tashkilotlarga yordam berishga qanchalik tayyor 
ekanliklarini baholashga imkon beradi. Yaxshi shakllanmagan, takomillashmagan 
boshqaruv strukturasiga, malakali mutaxassislarga, axborot tizimlariga va 

---

104 
hokazolarga ega bo‘lmagan tashkilotlar zimmasiga loyihalarni amalga oshirishni 
topshirish, yoki ular taklif etgan loyihalarni moliyalashtirish muvaffaqiyatsizlikka 
olib kelishi mumkin (yoki hech bo‘lmaganda qo‘shimcha xarajatlarni keltirib 
chiqaradi).
Institutsional tahlil loyihalarni samarali amalga oshirish va eksplutatsiya 
qilishga, shuningdek mavjud tashkilotlarni mustahkamlash, malakali mutaxassislar 
bilan to‘ldirishga ko‘mak berishi lozim. Kuchli institutlarni tashkil etish loyihaga 
ko‘ra foydalaniladigan milliy hamda xalqaro resurslarni muhofaza qilgan holda 
loyihalarni samarali amalga oshirish imkonini beradi. Investitsiya loyihalarini 
institutsional tahlil (IT) dan maqsad loyiha amalga oshirilayotgan makondagi 
tashkiliy, huquqiy, siyosiy va ma‘muriy vaziyat (muhit) ga baho berish hamda 
loyihaga jalb etilgan tashkilotlarning imkoniyatlarini mustahkamlash chora-
tadbirlari borasida tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Tavsiyalar quyidagi 
masalalarni qamrab oladi: 
a) menejment uslublari va usullari, shu jumladan monitoring va baholash; 
b) tashkiliy struktura, undagi o‘zgarishlar;
v) rejalashtirish, shu jumladan investitsiyalarni joylashtirishni rejalashtirish; 
g) xodimlar tarkibini to‘ldirish va o‘qitish (o‘rgatish); 
d) moliyaviy faoliyat, shu jumladan moliyaviy faoliyatni boshqarish, smetalar 
tuzish, buxgalteriya hisobi va taftish; 
e) loyihalarni moddiy texnik ta‘minoti; 
j) ekspluatatsiya va texnik xizmat ko‘rsatish tizimlari; 
z) tashkilotlararo muvofiqlashtirish; 
i) alohida sektorlarga nisbatan siyosat masalalari. 
Bu vazifalar nafaqat loyihalarni realizatsiya va ekspluatatsiya qilayotgan 
tashkilotlarga, shuningdek loyiha muvaffaqiyatiga ta‘sir ko‘rsatuvchi hukumat va 
tarmoq strukturalariga, ya‘ni vazirliklar, idoralar, banklar, tadqiqot muassasalariga 
ham tegishli.
O‘tish davrini boshidan kechirayotgan mamlakatlarda institutsional tahlilning 
muhim vazifalaridan biri eski davlat tashkilotlarini bozor iqtisodiyotidagi 

---

105 
boshqacharoq vazifalarni bajarishga moslashgan yangi tashkilotlarga, agentliklar 
va korxonalarga aylantirishni rejalashtirishdan iborat. Bu muammoning naqadar 
muhimligi bir qator mamlakatlarda ommaviy xususiylashtirish loyihalari amalga 
oshirish chog‘ida yaqqol namoyon bo‘ldi. 
Iqtisodiyotni qayta qurish sharoitida loyihaga mutasaddi bo‘lgan tashkilotlar 
uchun ―mulkchilik‖ kontseptsiyasi o‘ta muhim hisoblanadi. Loyihani amalga 
oshiruvchi tashkilotlar uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi uchun 
mas‘uliyatni o‘z zimmalariga olgandagina bunday qayta qurishdan kutilgan ijobiy 
natijaga erishilinadi. Mulk huquqi mutasaddi tashkilotlar menejerlari loyiha 
maqsadlarini anglashlarini va bu maqsadlarga erishish uchun zarur qaror qabul 
qilish vakolatiga ega ekanliklarini anglatadi. Bunday vaziyatda ularda ham shaxsiy 
manfaatdorlik, ham loyihaga rahbarlik qilish imkoniyati mavjud bo‘ladi. 
Institutsional tahlilning kattagina qismi ―mulkchilik‖ omili loyihani muvaffaqiyatli 
amalga oshirishga qanchalik ta‘sir etishini aniqlashga qaratilgan 
Investitsiya loyihalarini institutsional tahlil uchun konkret sharoitlarga tezda 
moslashtirsa bo‘ladigan standart echimlar yoki modellar deyarli yo‘q. Institutlarni 
rivojlantirish uzoq davom etuvchi eksperimentlar va adaptatsiya (moslashuv) 
jarayonlaridan iborat. Bu jarayonlar esa ko‘pincha siyosiy va iqtisodiy vaziyatning 
salbiy o‘zgarishlari tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. Umuman olganda 
institutsional tahlilga quyidagi vazifalarni bajarish kiradi: 
- loyiha amalga oshiriladigan institutsional shart-sharoitlarni (tashkilotlar, 
me‘yoriy hujjatlar va siyosiy omillarni) aniqlash va tasvirlab berish; 
- loyihada ishtirok etuvchi tashkilotlarni moddiy va mehnat resurslari, texnik 
malakasi, tashkiliy strukturasi, boshqaruv va ma‘muriy imkoniyatlari, moliyaviy 
ahvoli nuqtai nazaridan kuchli va zaif tomonlarini baholash; 
- qonunlar, siyosat va yo‘riqnomalar o‘zgarishining loyihani amalga oshirish 
va ekspluatatsiya qilishga (ayniqsa atrof-muhitni muhofaza qilish, ish haqi, 
baholar, subsidiyalar, tashqi savdo, valyuta kursi va hokazolarga ) ehtimol bo‘lgan 
ta‘sirini baholash; 

---

106 
- loyihada qatnashuvchi tashkilotlarning zaif jihatlarini bartaraf qilishni 
muqobil yo‘llarini hamda qonunlar, siyosat va yo‘riqnomalarning loyihaga 
ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan potentsial salbiy ta‘siriga qarshi chora-tadbirlarni 
ilgari surish (tegishli takomillashtirish ishlari loyiha amalga oshirilayotgan va 
ekspluatatsiya qilinayotgan vaqtda hamda bundan oldin loyiha bo‘yicha ish 
grafigiga ko‘ra amalga oshiriladi); 
- tavsiya qilinayotgan tashkiliy o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun kerak 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan texnik yordam bo‘yicha takliflarni ilgari surish hamda 
zarur ishlarni o‘tkazish grafigini ishlab chiqish.
Iqtisodiyotni qayta qurish jarayonida ikki muhim institutsional muammo 
kuzatiladi. Birinchidan, bu mavjud hukumat muassasalarini isloh qilish zarurati 
ikkinchidan, eski tuzumda mavjud bo‘lmagan yangi institutlarni tashkil etish. 
Masalan, sobiq Sovet Ittifoqi respublikalarida bank tizimi, birjalar va boshqa bir 
qator institutlar mavjud emas edi. Iqtisodiy islohotlar shubhasiz ishsizlik va boshqa 
ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi. Xususiy sektor va bandlikning boshqa 
muqobil sohalari ishga tushguniga qadar esa ancha uzilish yuzaga keladi. Shu 
tufayli o‘tish davri iqtisodiyotida institutsional islohotlar ijtimoiy himoya tizimini 
yaratish bilan birga bormasa amalga oshirib bo‘lmaydigan vazifaga aylanadi. 
Institutsional muammolarni xarakterlash uchun ko‘pincha zarur echimlarni 
topishga halaqit beruvchi yuzaki atamalar qo‘llaniladi. Masalan, qiyinchilikka 
uchragan loyiha haqida, uning ―rahbarlari zaif‖ deyilsa, loyiha muvaffaqiyatini 
―loyihaning harakatchan menejeri‖ bilan bog‘lashadi. Moliyaviy faoliyatni nazorat 
qilishda yuzaga kelgan qiyinchiliklarni esa ko‘pincha buxgalteriyada personal 
kompyuterlarning yo‘qligi bilan izohlashadi, xodimlar va ma‘muriyatning 
qoniqarsiz ishi esa xodimlarda etarli malaka yo‘q deb osongina izohlab qo‘yiladi. 
Ammo bu ko‘rinib to‘rgan kamchiliklarni tuzatish bo‘yicha taklif qilingan 
qarorlar ko‘pincha navbatdagi muammolar qatlamini aniqlashning ancha qimmat 
turadigan yo‘lidir. Albatta yaxshi menejer kerak. Lekin menejerlar aslida ishga 
layoqatli bo‘lsalaru bir-biriga zid talablarga duch kelishsa hamda bu ziddiyatni 
echish vakolatiga ega bo‘lishmasa menejerlarni o‘zgartirishdek ko‘p vaqt talab 

---

107 
qiluvchi va qimmat turuvchi jarayon xech qanday ijobiy natija bermaydi. Shu 
singari haqiqiy muammo buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish emas, balki aniq 
axborotning kelib turishi bo‘lsa kompyuter o‘rnatish bilan masala echilib 
qolmaydi. Ko‘pgina davlatlarda vazirliklardagi byudjet hisob kitoblarida personal 
kompyuterlarni qo‘llash nafaqat axborotlarni qayta ishlash hajmlarini ko‘paytirish 
va tezligini oshirish tufayli, shuningdek vazirliklar rahbarlariga axborot tizimining 
o‘zini o‘zgartirish imkonini bergani uchun ham muvaffaqiyatli bo‘ldi. Natijada 
hisobotlarni topshirish tartibi soddalashdi va shu qadar tezlashdiki, topshirish 
muddatlari hafta va oylar o‘rniga kunlargacha qisqardi hamda turli xildagi va 
hajmdagi xarajatlar oqibatini ancha aniqroq baholash tizimini o‘rnatishga erishildi. 
Xuddi shuningdek ayrim hollarda xodimlar malakasining etishmasligi 
ularning qoniqarsiz ishlashining vazifalarini belgilash va stimullar tizimida aniqlik 
etishmasligi, xizmatda ko‘tarilish imkoniyatlarini cheklanganligi kabi omillariga 
nisbatan ikkinchi darajali sababi bo‘lishi mumkin. Bu omillarda o‘zgarish 
yasamasdan turib xodimlarni o‘qitish borasidagi chora-tadbirlar kutilgan natijani 
bermaydi. 
Qisqacha qilib aytganda, odatda, loyihalarni amalga oshirayotganda paydo 
bo‘ladigan ko‘pgina institutsional muammolar juda chuqur sabablarga ega. Bu 
sabablarni aniqlamasdan turib esa uzoq muddatli qarorlar qabul qilish qiyin. Sanab 
o‘tilgan qiyinchiliklardan ko‘pini hal etish o‘nlab yillarni talab etishi mumkin. 
Chunki ular chuqur iqtisodiy, texnik, ijtimoiy va madaniy cheklanishlarni aks 
ettiradi. Yangi institutlar o‘z jamiyatida ildiz otishi va o‘z madaniy muhitiga 
moslashishi kerak. Texnik va boshqaruv layoqati siyosatni samarali rejalashtirish, 
ishlarni dasturlash, moliya va kadrlarni boshqarish va hozirgi zamon tashkilotining 
boshqa muhim funktsiyalarini bajarishni ta‘minlashi uchun asta-sekin yaxshilanib 
borishi kerak. 
Zaruriy institutlarni tashkil etish (ayniqsa rivojlantirish loyihalari bilan 
bog‘liq hollarda) uch guruh omillar ta‘sirida murakkablashadi. Bular: 
a) noqulay siyosiy shart-sharoitlarning salbiy ta‘siri; 
b) loyiha oldiga qo‘yilgan maqsadlarning murakkabligi; 

---

108 
v) loyihaning investitsiyadan keyingi bosqichiga e‘tiborsizlik. 
Shu tufayli institutsional muammolarni aniqlash, baholash hamda echish 
borasida tavsiyalar ishlab chiqish uchun (bu borada umumiy modellar, andozalar 
yo‘qligini ham e‘tiborga olgan holda) sanab o‘tilgan omillarni e‘tiborga olish 
zarur. 
Barcha rivojlantirish loyihalarini xoh u davlat sektorida, xoh u xususiy 
sektorda bo‘lsin hukumat makroiqtisodiy siyosatining hamda bu siyosatni o‘zida 
mujassamlashtirgan qonunlar va me‘yoriy hujjatlar kuchli ta‘siri ostida bo‘ladi. 
Agar tashkiliy strukturalar o‘z kuch va resurslarini siyosiy qarorlarining salbiy 
ta‘siriga qarshi ko‘rashga sarflashga majbur bo‘lsalar bu strukturalar uzoq 
istiqbolga muvaffaqiyat bilan ishlay olmaydilar. Hukumat siyosati loyiha amalga 
oshirilayotgan iqtisodiy shart-sharoitlarni (jiddiy suratda) buzib ko‘rsatsa 
institutsional muammolar soni ortib ketadi. Asoslanmagan valyuta almashuv kursi 
yoki savdo siyosati nafaqat loyiha bo‘yicha olinadigan daromadlar darajasiga ta‘sir 
ko‘rsatadi, shuningdek ehtiyot qismlarni qidirib topish, eksport-import 
operatsiyalari yo‘lidagi byurokratik to‘siqlarni engish kabilarga ortiqcha kuch 
ketishga olib keladi. Davlat baho va soliq siyosati, bozor signallarini buzib 
ko‘rsatib menejerlarni adashishiga olib kelishi mumkin. 
Ayniqsa davlat baho va byudjet siyosatini loyihaning iqtisodiy va moliyaviy 
faoliyatiga ta‘siri katta. Shuningdek buning ta‘sirida loyiha menejerlari hamda 
xodimlar faoliyatining baholash mumkin bo‘lmay qoladi. Chunki tashkilotning 
qoniqarsiz ishiga doimo yaxshi ishlashga xalaqit berayotgan siyosiy vaziyatning 
sabab qilib ko‘rsatishi mumkin. Davlat tomonidan tartibga solish, nazorat qilish va 
bevosita aralashuvining murakkab tizimi mavjudligi ta‘sirida siyosiy vaziyatning 
salbiy ta‘siri yanada chuqurlashishi mumkin.