Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

 Soliqlarni rejalashtirish jarayoni ishtirokchilari
Ta’minot savdo boʻlimi 
Ishlab chiqarish boʻlimi 
Marketing boʻlimi 
Yuridik boʻlim 
Ichki audit xizmati 
Moliya boʻlimi 
Buxgalteriya 
Reja boʻlimi 
Asosiy (hal qiluvchi) qatnashchilar 
Yordamchi qatnashchilar 
SOLIQLARNI REJALASHTIRISH JARAYONI ISHTIROKCHILARI 

---

- 
309 - 
Soliqlarni rejalashtirish jarayonida turli xil modellardan ham foy-
dalaniladi. Bunday modellardan biri imitatsion modellardir. Imitatsion 
modellarning mohiyati soliq toʻlovchilarning soliqqa tortish tartib-
laridan afzalini tanlagan holda faoliyat yuritishlarida namoyon boʻladi. 
Xususan, faoliyat sohasi va belgilangan mezonlarga javob berganda 
korxonaning umumbelgilangan tartibda barcha soliqlarni toʻlashdan 
soddalashtirilgan tartibda soliq toʻlashga oʻtishlarida aniq hisob-
kitoblarga asoslanishi yoki soddalashtirilgan tartibda soliq toʻlashga 
oʻtish uchun faoliyatni qayta tashkil etish boʻyicha ishlab chiqilgan 
modelni anglatadi. 
Faraz qilaylik, korxona soliqlar boʻyicha xarajatlar yuqori 
boʻlganligi uchun oʻz biznes faoliyatini qonunchilikda belgilangan 
tartibda boʻlinish orqali qayta tashkil etgan. Boshqaruv shakli 
boʻyicha tarkibiy boʻlinmalarni mustaqil yuridik shaxs sifatida ajratish 
hisobiga xarajatlarni pasaytirish mumkin. Ya’ni bunda soliqqa 
tortishning soddalashtirilgan tizimini qoʻllash hisobiga korxona 
rentabelligi oshishiga erishish mumkin.
Kompaniya boʻlinish jarayonida oʻzining tarkibini kichik 
korxonalar sifatida tashkil etish orqali va soliqqa tortish jarayonida 
soddalashtirilgan tartibda soliqqa tortish tizimiga oʻtishi uchun, 
avvalambor, faoliyat sohasi va soddalashtirilgan tartibda soliqqa 
tortish rejimiga oʻtish mezoni boʻyicha talablarga javob berishi lozim.
Mamlakatimizda soddalashtirilgan tartibda soliqqa tortish tizimi 
ayrim faoliyat sohalariga, xususan, Oʻzbekiston Respublikasi Soliq 
kodeksining 350-moddasiga asosan aksiz soligʻi toʻlanadigan 
mahsulot ishlab chiqaruvchi va yer qa’ridan foydalanganlik uchun 
soliq solinadigan foydali qazilmalarni qazib olishni amalga oshiruvchi 
mikrofirmalar va kichik korxonalarga, mahsulot taqsimotiga oid 
bitimlar ishtirokchisi boʻlgan mikrofirmalar va kichik korxonalarga 
tatbiq etilmaydi.
Yagona soliq toʻloviga oʻtish mumkin boʻlgan mikrofirmalar va 
kichik korxonalar jumlasiga xodimlarining soni boʻyicha qonun 
hujjatlarida belgilangan mezonga mos keladigan yuridik shaxslar 
kiradi. Bunda: 

---

- 
310 - 
- xodimlarning soni hisobot yili uchun xodimlarning oʻrtacha 
yillik sonidan kelib chiqqan holda aniqlanadi; 
- xodimlarning oʻrtacha yillik sonini aniqlashda oʻrindoshlik, 
pudrat shartnomalari va boshqa fuqarolik-huquqiy tusdagi 
shartnomalar boʻyicha ishga qabul qilingan xodimlarning, shuningdek, 
unitar (shoʻba) korxonalarda, vakolatxonalar va filiallarda 
ishlayotganlarning soni ham hisobga olinadi; 
- yuridik shaxslarni mikrofirmalar va kichik korxonalar toifasiga 
kiritishda yuridik shaxsning asosiy faoliyat (ixtisosligi) turiga toʻgʻri 
keladigan xodimlar sonining mezoni qabul qilinadi. 
Ayni vaqtda, amaliyotda koʻplab tadbirkorlik subyektlarida 
qonunchilikda belgilangan xodimlar soni boʻyicha chegara doirasida 
faoliyat yuritishni ta’minlash bir muncha murakkab jarayon boʻlib 
hisoblanadi. Natijada bunday kompaniyalar oʻz biznes faoliyatini 
boʻlishga majbur boʻladilar. Shunda har bir boʻlinma maxsus soliq 
rejimi mezonlari boʻyicha soddalashtirilgan soliqqa tortish rejimiga 
oʻtish uchun oʻrnatilgan mezonlarga muvofiq ravishda faoliyat 
yuritishi ta’minlanadi. 
Koʻpchilik holatlarda bunday boʻlinish va soliqqa tortishning 
soddalashtirilgan tizimiga oʻtish iqtisodiy jihatdan korxona uchun 
foydali. Lekin, korxona rahbariyatini amaldagi tashkiliy tuzilmani 
boʻlishning real yoʻllari, soddalashtirilgan soliqqa tortish rejimining 
salbiy oqibatlari kabi muammolar bezovta qiladi. Shuning uchun qaror 
qabul qilish jarayonida quyidagilarni hisobga olish zarur: 
- kompaniya biznes strukturasining yuridik jihatdan asosli 
ekanligini, ya’ni faoliyat sohasining va ishchi xodimlar sonining 
soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimiga oʻtish uchun 
qonunchilikda oʻrnatilgan me’yorlarga mos kelishi aniqlanadi; 
- firma ichidagi va firmalar oʻrtasidagi aloqalarning huquqiy 
yoʻnalishlarini oʻrnatish. Bunda tashkil etilayotgan kichik korxonalar 
oʻrtasida oʻzaro aloqalar chizmalarini yaratish biznes jarayonini 
boshqarishni va soliqlarni pasaytirishning qonuniy yoʻllarini joriy 
etishdagi muammolarni bir vaqtning oʻzida hal qilish uchun qabul 
qilinishi zarur;

---

- 
311 - 
- soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimini qoʻllashdagi 
risklarni, shu jumladan, qonunchilikdagi shartli noaniqliklar boʻyicha 
risklarni baholash.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda biznes faoliyatini boʻlish 
va soliqqa tortishning soddalashtirilgan tizimiga oʻtishni boshlash 
uchun keltirib oʻtilgan muammolarni huquqiy jihatdan oʻrganish talab 
qilinadi hamda bu jarayon soliq risklarini pasaytirish maqsadida 
chuqurroq koʻrib chiqish uchun yetarli hisoblanadi. 
Aytaylik, birinchi navbatda, koʻrsatilgan barcha savollar taxminan 
hal qilingan. Bunda korxonani qayta tashkil etish natijasida iqtisodiy 
samara boʻyicha savollar paydo boʻladi. Bunda erishilgan natija butun 
faoliyat boʻyicha soliq yukining qay darajada pasayganligida 
namoyon boʻladi. Shuning uchun korxona toʻlaydigan soliq summalari 
hamda yangi tarkibiy boʻlinmalar toʻlaydigan soliq summalari 
taqqoslanadi.
Bunda soliqlarning umumiy pasayish darajasi (birinchi navbatda 
yagona ijtimoiy toʻlov va foyda soligʻi) baholanishi kerak. 
Shuningdek, iqtisodiy tahlil jarayonida quyidagilarga ham e’tibor 
qaratish kerak: 
- sof tushum boʻyicha soliqqa tortishning soddalashtirilgan 
tizimiga oʻtish varianti va daromaddan xarajatlarni chegirish orqali 
soliq toʻlash tizimini solishtirish;
- soliq toʻlovchi soliq davri davomida toʻlanadigan pensiya 
fondiga majburiy sugʻurta badallarini ham hisoblash; 
- iqtisodiy subyekt rentabelligi tahlilini oʻtkazish; 
- hisob-kitoblarda soliqlarni kamaytirishning boshqa imkoniyat-
larini koʻrib chiqish (masalan, jismoniy shaxslar daromadiga soliqni 
kamaytirishning dividend chizmasini qabul qilish hisobiga). 
Soliqlarni rejalashtirish jarayonida korxonaning oʻz biznes 
maqsadidan kelib chiqqan holda tashkiliy strukturasini belgilash 
soliqqa tortish tartibini belgilashda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Umuman amal qilayotgan strukturani qayta tashkil etish yoki 
boʻlish jarayonida imitatsion modeldan foydalanish quyidagi maqsad-
larlarda tashkil etiladi: 

---

- 
312 - 
-
soliqqa tortish koʻrsatkichlari va parametrlarini oʻzgartirish; 
-
kompaniyaning turli tarkibiy tuzilmalardagi rentabellikni 
oshirish; 
-
yangi tashkil etilayotgan tarkibiy boʻlinmalar oʻrtasidagi 
faoliyatning tashkiliy chizmalari yaratish natijasida narx orqali ham 
soliqlarni kamaytirish.