O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

34 

4. §G’arbiy Evropadagi iqtisodiy g’oyalar. 
Kononistlarning 
iqtisodiy qarashlari. F.Akvinskiy, «Odil narx» va boylik to’g’risida.

Rim imperiyasi emirilgandan keyin, §arbiy Evropada juda ko’p feodal

davlatlar vujudga keldi. Ularda o’sha davrdagi katolik cherkov qoidalari ustunlik
qilardi. Barcha ilmiy fikrlarda diniy cheklashlar mavjud edi. Shuning uchun iqtisodiy
savollar bo’yicha o’rta asr mualliflarining talqinlari diniy-etnik shaklda ifoda etilgan.

§arbiy Evropadagi ancha ko’zga ko’ringan iqtisodiy fikrlar muallifi deb,

odatda Italiya monaxi Foma Akvinskiy (Akvinat) (1225-1274) tan olinadi. U IV
asrning oxiri - V asrning boshida iqtisodiy muammolarga diniy-etnik g’ndashuvning
nomuqobil dogmatik printsiplarini kiritgan, dastlabki kanonizm maktabi
asoschilaridan hisoblangan, Avgustin Blajenniyga (Avliyo Avgustin) (353-430)
muxoliflik qildi va uning g’oyalarini ijodiy davom ettirdi. V-XI asrlar davomida bu
printsiplarga amal qilib kelindi.
Akvinatning
iqtisodiy
qarashlari bilan tanishib chiqishdan oldin, dastlabki va
keyingi kanonizmning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rib chiqamiz.

O’rta asrning dastlabki davrida hukmronlik qilgan dastlabki kanonistlar g’oyasi

savdo foydasini va sudxo’rlik foizini qat’iy qoraladi va ularni noto’g’ri ayirboshlash
va birovning mehnatini o’zlashtirish natijasi sifatida tavsiflab gunoh deb hisobladi.
Faqat «Odil narx» o’rnatilgan sharoitdagina ekvivalentli va proportsional
ayirboshlash bo’lishi mumkinligi uqtirildi. Shuningdek, cherkov qonunlari
mualliflari, antik dung’ qarashlariga xos bo’lgan jismoniy mehnatga nisbatan nafratli
munosabatlarga, ko’pchilik aholining zarar ko’rishi hisobiga ayrim shaxslarning
boylik orttirish huquqiga qarshi chiqdilar. Yirik savdo, ssuda operatsiyalari, gunohli
ish sifatida, umuman man etilgan.

Ammo jamiyatning tabaqalashuvi kuchaygan, shaharlarning soni va iqtisodiy

qudrati oshgan, unda dehqonchilik bilan birga hunarmandchilik, savdo va sudxo’rlik
rivojlana boshlagan, ya’ni tovar-pul munosabatlari jamiyat va davlat taqdiri uchun
muhim ahamiyatga aylangan. O’rta asrning oxirgi davriga kelib, keyingi kanonistlar
iqtisodiy muammo va ijtimoiy tengsizlik sabablarini tushuntiruvchi «dalillar»
doirasini ancha kengaytirdilar. Bu erda shu narsa nazarda tutiladiki, dastlabki
kanonistlar asoslangan metodologik baza, eng avvalo, avtoritarli isbotlash (diniy
kitob va cherkov nazariyachilari asarlaridan dalil, (sso’lka) keltirish vositasi orqali)
va iqtisodiy kategoriyalarning ahloqiy-etnik tavsifi (shu jumladan «odil narx»
to’g’risidagi qoida ham) bo’lgan. Bu printsiplarga keyingi kanonistlar izohlash,
aniqlash, qo’shimcha qilish yo’li bilan o’rganilag’tgan konkret xo’jalik hodisalarning
va iqtisodiy kategoriyalarning avvalgi tadqiqot ma’nosini o’zgartirish va hatto
qarama-qarshi ma’no keltirib chiqarish imkonini beruvchi yana ikki g’qlama
baholash printsipini qo’shdi. Akvinat undan foydalangan holda boylik, qiymat
(qimmat), pul, savdo foydasi, sudxo’rlik foizi singari boshqa iqtisodiy kategoriyalarni
tadqiqot qildi. Ularni quyidagi tartibda ko’rib chiqamiz.

Avgustin davridan boshlab kanonistlar tomonidan boylik moddiy ne’matlar

yig’indisi sifatida, ya’ni natural shaklda qaralgan. Agar boylik unga sarflangan
35 

mehnat bilan emas, balki boshqa vositalar g’rdamida yaratilgan bo’lsa, gunoh deb tan

olingan. Bu qat’iy qoidaga muvofiq noinsoflik bilan oltin va kumushning
ko’paytirilishi (jamg’arilishi) jamiyatning ahloqiy va boshqa normalariga zid
hisoblangan. Ammo Akvinat fikri bo’yicha, «odil narxlar» xususiy mulkini
ko’paytirish va «o’rtacha» boylik yaratishda inkor etib bo’lmaydigan manba bo’lib
xizmat qilishi mumkin. Bu uningcha, gunoh hisoblanmaydi.

Qadimgi Dung’da va o’rta asrda ayirboshlash tadqiqotchilar tomonidan

proportsional va ekvivalent qoidasiga asoslangan, odamlarning xohishi tufayli
bo’ladigan akt sifatida qabul qilingan. Bu printsipni inkor etmagan holda,
noekvivalent bo’lib tuyulgan ayirboshlash, sub’ektiv jarag’n sifatida, tomonlarga teng
foyda keltirishi mumkinligini Akvinat ko’rsatib berdi. Boshqacha aytganda, qachonki
buyum «bir odamni foydasi boshqa odamning zarar ko’rishi hisobdan kelib tushsa»,
o’shandagina ayirboshlash sharti buzilgan bo’ladi.

«Odil narx» - bu kategoriya kanonistlar ta’limotida «qiymat» (qimmat), «bozor

bahosi» o’rnida ishlatilgan. U muayyan feodal oqsuyaklar hududida o’rnatilgan va
berkitib qo’yilgan. Dastlabki kanonistlar uning darajasini tovar ishlab chiqarish
jarag’nidagi mehnat va moddiy sarflarga bog’lab tushintirganlar. Ammo Akvinat
«odil narx»ga bo’lgan sarfli g’ndashuv tushunchasini etarli emas deb hisobladi.
Uning fikricha, shu bilan birga, sotuvchi o’z mavqeiga qarab buyumni «o’z narxidan
ko’ra qimmatroq sotishi mumkin».

Akvinat pul (moneta)ni Qadimgi Dung’ va dastlabki kanonizm mualliflariga

o’xshash talqin qiladi. Uning ta’kidlashicha pul «savdoda ... ishonchli o’lchov
birligiga» ega bo’lish uchun kishilarning xohishi tufayli kelib chiqqan. Olim
monetaning «ichki qimmatga» ega ekanligini tan olsada, davlat moneta qimmatini
uning «ichki qimmatiga» nisbatan bir oz o’zgartirishga haqli deb hisobladi. Bu erda
Akvinat o’zining ikki yoqlamalik printsipiga sodiqligini yana bir bor ko’rsatdi, ya’ni
bir tomondan, monetalarni buzish tashqi savdoda pulning qadr qimmatini
yo’qotilishiga olib kelishini tan olgach, ikkinchi tomondan esa – pulning «nominal
qimmatini» davlatning o’z xohshi bo’yicha o’rnatish huquqiga ishongan. Aristoteldan
keyin Akvinat «pul pulni keltirib chiqarmaydi» deb ta’kidlab o’tgan.

Savdo foydasi va sudxo’rlik foizi kanonistlar tomonidan qoralangan va gunoh

deb hisoblangan. Akvinat ham ularni shartli ravishda «ayibladi». Negaki, uning
fikricha, savdo foydasi va ssuda uchun foiz muvofiq ravishda savdogar va sudxo’r
tomonidan o’zlashtirilishi kerak, agar ular bunda ahloq-odob doirasida ish yuritgan
bo’lsalar. Boshqacha so’z bilan aytganda, mazkur turdagi daromad savdo va ssuda
operatsiyasidagi mehnat, transport va boshqa xarajatlar va hatto xatar (risk) uchun
to’lanadigan haq bo’lmog’i kerak.