O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

40 

Dastlabki va keyingi merkantilizmning o’ziga xosligi. 

Dastlabki merkantilizm, monetar tizimining o’rnatilishi bilan bog’liq bo’lgan

monetarizm, buyuk geografik kashfiyotlardan oldin paydo bo’ldi va XVI asrning
o’rtalarigacha faol amal qilib keldi. Uning asosiy vakillari U.Stafford (Angliya),
G.Skaruffi (Italiya) va boshqalar hisoblanadi. Dastlabki merkantilizm «pul balansi»
siyosatini olib borgan. Bu siyosat pul muomalasini, tashqi savdoni qattiq tartiblab
turishni ta’minlovchi ma’muriy yo’l bilan mamlakatning pul boyligini ko’paytirishga
qaratilgan (mamlakat puli qancha ko’p bo’lsa, u shuncha boy hisoblangan). Dastlabki
merkantilizm oltin va kumushni boylikning mutlaq shakli deb qaradi va uni chetdan
olib kelish yo’lini qidirdi. Tashqi savdoda ijobiy saldoga erishish uchun dastlabki
merkantilistlar maqsadga muvofiq hisobladilar:
- eksport qilinadigan tovarlarga maksimum yuqori baho o’rnatishni;
- tovarlar eksportini har tomonlama cheklashni;
- mamlakatdan oltin va kumushning oqib chiqib ketishiga yo’l qo’ymaslikni.
41 

2. Merkantilizm iqtisodiy ta’limotining mazmuni. 

Dastlabki merkantilizm davrida hukumat ataylab chaqalarni buzib, ularning

qimmatini pasaytirish bilan shug’ullanganki, xorijiy savdogarlarni ularning pulini
mahalliy pulga almashtirish va ko’proq tovar sotib olishga qiziqtirish maqsadida.
Keyinchalik tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi, tashqi savdoning kengayishi
merkantalistlarning boylik muammosiga bo’lgan ko’z qarashini o’zgartirishga majbur
etdi.
Keyingi merkantilizm XVI asrning ikkinchi yarmidan XVIII asrgacha bo’lgan
davrni o’z ichiga oladi. (Uning asosiy vakillaridan biri ingliz Tomas Men
hisoblanadi). Bu davrga kelib milliy sanoat va davlat savdosi rivojlanishining
rag’batlantirilishi sababli, malakatlar o’rtasida savdo aloqalari keng va muntazam
rivojlana boshladi. Dastlabki merkantilistlarning «pul balansi» o’rniga keyingi
merkantilistlarning «savdo balansi» nazariyasi kelib chiqdi. «Savdo balansi»
nazariyasi (yoki etuk merkantilizm) Angliyada keng tarqala boshladi. Mazkur
kontseptsiya vakillari dastlabki merkantilistlarni mamlakatdan tashqariga pul
chiqarishni man etgani, importni haddan tashqari cheklagani uchun tanqid qildi.
Ularning fikricha hukumatning tashqi iqtisodiy siyosatdagi asosiy vazifasi –
mamlakatda imkoni boricha ko’proq pul mablag’larini jamg’arish emas, balki aktiv
savdo balansiga erishishdir (eksportning importdan ustun bo’lishi). Eksport va import
o’rtasidagi farq - mamlakat boyligining o’sishidir. Demak, real boylik – bu «o’lik
pullar» yig’indisi emas, balki yangi pullarni, ya’ni pul kapitalini vujudga keltiruvchi
pullardir.
Shulardan kelib chiqqan holda, keyingi merkantilizm vakillari aktiv savdo
balansiga erishish uchun bir qator tavsiyalarni ilgari surdilar:
- tashqi bozorlarni nisbatan arzon tovarlar sotish yo’li bilan egallash, hamda bir
mamlakat tovarini olib boshqalariga uni qimmatiga sotish;
- mamlakatda aktiv savdo balansini saqlab turgan holda, tovarlar importiga ruhsat etish
(zeb-ziynat buyumlaridan tashqari);
- qulay savdo ishlarini amalga oshirish uchun oltin va kumushni chetga chiqarish,
mamlakatda ularning massasini ko’paytirish va aktiv savdo balansini saqlab turish
uchun vositachilik qilish.
Pulning tovarli mohiyatini tan olsada uning qimmatini keyingi merkantilistlar
ilgarigidek oltin va kumushning tabiiy xususiyatidan deb qaradilar. Ammo aynan ular
metallistik nazariyadan pulning miqdoriy nazariyasiga va monometallizm tizimiga
o’tishga sabab bo’lgan. Agar dastlabki merkantilistlar pulning jamg’arish
funktsiyasini asosiy deb bilgan bo’lsalar, keyingi rivojlangan merkantilistlar –
muomala funktsiyasini asosiy hisobladilar. Keyingi merkantilistlarning ishonchiga
ko’ra, pulning qimmati uning miqdoriga nisbatan teskari bog’liqlikda, tovarlar bahosi
darajasi esa pul miqdoriga to’g’ri mutanosiblikda bo’ladi. Ular, pul taklifining
ko’payishi unga bo’lgan talabni oshirgach, savdoni rag’batlantiradi deb bir
tomonlama hisobladilar.
42 

Endi biz keyingi rivojlangan (etuk) merkantilizmning atoqli vakillarining

asosiy g’oyalarini qisqacha ko’rib chiqamiz.
Angliyada etuk merkantilizm Tomas Men (1571-1641) asarlarida ifoda etilgan.
Manufaktura tizimining klassik vakili T.Men shu bilan birga o’z davrining yirik
kommersanti, Ost-Indiya kompaniyasi direktorlaridan bir bo’lgan. Kompaniyani
chetga moneta chiqargani uchun tanqid qiluvchilardan uning manfaatini ximoya
qilish maqsadida T.Men 1621 yil «Angliyaning Ost-Indiya bilan bo’lgan savdosi
to’g’risida mulohaza» kitobini chop etdi. Monetaristlar kontseptsiyasiga savdo
balansi nazariyasini qarshi qo’ydi. T.Men 1630 yil «Angliyaning tashqi savdodagi
boyligi yoki boylikni tartiblash sifatidagi tashqi savdo balansi» asarini yozdi. Unda
muallif pul muomalasini qattiq tartiblashning zararli ekanligini, chetga monetalarning
erkin chiqarilishi kerakligini, uningsiz tashqi savdoni normal rivojlantirib
bo’lmasligini qayd qilib o’tadi. Uningcha: «Har yili xorijliklardan xarid qilgan
summadan ko’ra, ularga ko’proq sotish» qoidasini ta’minlash asosiy hisoblanadi.
Faqat aktiv savdo balansi yordamida, uning fikriga ko’ra, mamlakat ixtiyorida
qoladigan va uning boyligini orttiradigan pulni chetdan jalb qilish mumkin.
J.Lokk «boylik» to’g’risida T.Men bilan deyarli hamoxang fikr yuritgan.
Uningcha, boylik deganda faqat oltin va kumush miqdorining ko’pligi emas, balki
uning boshqa mamlakatlarga nisbatan ko’p bo’lishi ko’zda tutilishi kerak.
R.Kantilon, xuddi J.Lokk kabi, o’zining «Savdo tabiati to’g’risida ocherk»
(1775) kitobida «qo’shni mamlakatlarga qaraganda muomalada ko’p puli bo’lgan har
qanday davlat, ulara nisbatan ustunlikka ega…» deb, qayd qilib o’tgan.
Frantsiyada merkantilizmning asosiy vakili, mashxur «Siyosiy iqtisod traktati»
(1615) asarining muallifi – Antuan Monkreten (1576-1621) hisoblanadi. U
savdogarlarni ancha foydali toifa deb hisobladi, savdoni kasb-hunarning bosh
maqsadi sifatida tavsifladi. A.Monkreten pul boyligini ko’paytirish yo’llarini qidirdi,
o’z takliflarini qirol Lyudovik XIII ga tavsiya etdi. Davlatning iqtisodiyotga faol
aralashuvi jamg’armaning, mamlakat xo’jaligini mustahkamlash va rivojlantirishning
asosiy omili sifatida qaraladi. A.Monkreten manufakturani rivaojlantirishni,
xunarmandchilik maktablarini tashkil etishni, mahsulotlar sifatini yaxshilashni va
mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar savdosini kengaytirish bilan Frantsiya
bozoridan xorijiy savdogarlarni siqib chiqarishni taklif qildi. Xorijiy savdogarlarni u
mamlakat boyligini so’rib oluvchi nasosga taqqoslaydi. A.Monkreten dasturi
Frantsiya tashqi savdosini kengaytirishni ko’zda tutadi. U nisbatan monetarizm
g’oyasini, shuningdek savdo balansi kontseptsiyasini aks ettiradi.