O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanidan muammoli ma’ruza matnlari to’plami toshkent 2003

49 

Boylik va pul nazariyalari.

Merkantilistlardan farqli ravishda, U.Petti fikri bo’yicha, nafaqat qimmatli

metall va toshlar hamda pul boylik hisoblanadi, balki mamlakatning eri, uylar,
kemalar, tovarlar va xatto uy jihozlari ham boylikni tashkil etadi. Bu masala bo’yicha
o’z fikrini rivojlantirib bizning davrda keng tarqalgan «Mehnat boylikning otasi, er
esa uning onasi» degan iborani ishlatdi.

Mamlakat boyligini ko’paytirish uchun U.Petti qamoq jazosi o’rniga pul

jarimasini joriy etish zarurligini, pul to’lashga «qurbi etmagan o’g’rilarni» esa
«qullikka» mahkum etishni, ishlashga majbur qilishni tavsiya etadi. Bu
merkantilistlarga qarama-qarshi tarzda, boylik, eng avvalo, mehnat bilan yaratilishini
bildiradi, ya’ni xo’jalik hag’tidagi pulning «asosiy» rolini inkor etadi.

U.Petti bu fikrni rivojlantirib chetga pul chiqarishni ta’qiqlash bema’ni narsa

ekanligini ko’rsatib o’tadi. Davlatning bunday hatti-harakati, uning fikri buyicha,
mamlakatga chetdan tovar keltirishni man etish bilan bir narsadir. U.Petti bu fikrlari
bilan o’zini pulning miqdoriy nazariyasi tarafdori ekanligini ko’rsatdi va muomala
uchun zarur bo’lgan pul miqdori to’g’risidagi qonuniyatni tushunganligini namoyish
etdi. Ammo shu bilan birga uning iqtisodig’tdagi pulning rolini yuzaki tushunganligi
aniq ko’rinadi. Bir tomondan, pulning miqdoriy nazariyasi haqiqatdan ham «pul o’z-
o’zidan boylik mazmunini anglatmasligini» ko’rsatdi, ikkinchi tomondan esa -
U.Petti va undan keyingi boshqa klassik iqtisodiy nazariya mualliflari, M.Blaug so’zi
bilan aytganda, u (pulning miqdoriy nazariyasi) asosiy e’tiborni pulning muomala
vositasi sifatidagi roliga qaratgan holda, tovar va pul bozorlari o’rtasidagi o’zaro
bog’liqlikni keltirib chiqaruvchi pulning qimmatni saqlash vositasi sifatidagi
funktsiyasini inkor etdi.

Shuning uchun merkantilizmga nisbatan to’g’ri tanqidlari bilan birga,

U.Pettining bu borada noto’g’ri tushunchalari ham bo’lgan. Masalan, u savdo va
savdo kapitalining milliy boylik yaratishdagi ishtirokini inkor etdi va hatto
savdogarlar sonini ancha kamaytirishni qattiq turib ma’qulladi. U.Petti savdogarlarni
davlatning «qonini» taqsimlash bilan shug’ullanuvchi «o’yinchilar»ga o’xshatadi. U
«qon» deganda qishloq xo’jaligi va sanoat mahsulotlarni nazarda tutadi.