O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

 
4.3. Olingan materiallar bo‘yicha hisob-kitoblar hisobi 
Korxonaga materiallar bevosita mol yuboruvchilar yoki boshqa korxonalar 
o‘rtasida tuzilgan shartnomalar asosida qabul qilish –topshirish dalolatnomalari 
asosida kirim qilinnadi. Shartnomalarda quyidagilar ko‘rsatiladi: material 
qiymatliklarning nomi, miqdori, narxi, jo‘natish muddati, hisoblashish tartibi, 
jo‘natish usuli, shartnoma shartlari bajarilmaganda qo‘llaniladigan jazo, qabul qilish 
tartibi va h. k. Mol yuboruvchi korxonalar tomonidan jo‘natilgan mahsulot uchun 
to‘lov talabnoma – topshiriq va schyot-faktura yozib xaridorga beradi yoki pochta 
orqali jo‘natadi, xaridor pulini to‘lash uchun ularning bir nusxasini o‘zining bankiga 
topshiradi. Korxonada shartnoma majburiyatlarining bajarilishini marketing bo‘limi 

---

94 
bajaradi, shuning uchun to‘lov talabnoma – topshiriq va schyot-faktura birinchi 
navbatda ularga yoki moliyaviy bo‘limga kelib tushadi. Bu yerda ularni shartnomaga 
mos kelishi tekshiriladi, kelib tushgan yuklarni hisobga olish jurnalida (M-1 shakl) 
ro‘yxatga olinadi, shartnomalarning bajarilishini hisobga olish daftariga belgi qo‘yadi 
va to‘lashga rozilik beradi. 
Kelib tushgan yuklarni ro‘yxatga olish jurnalida aks ettirilgandan so‘ng hujjatlar 
ichki ro‘yxatga olish raqamiga ega bo‘ladi va pulini to‘lash uchun buxgalteriyaga 
beriladi, kvitansiya bilan tovar-transport nakladnoy esa yukni qabul qilib olish va olib 
kelish uchun ekspeditsiya bo‘limiga topshiriladi. 
Korxona buxgalteriyasida shu daqiqadan boshlab mol yuboruvchilar bilan hisob-
kitoblar vujudga keladi. Yuklarni omborga tushishiga qarab kirim orderi yoziladi va 
reestr bilan birga buxgalteriyaga topshiriladi. Buxgalteriyada taksirovka qilinib to‘lov 
hujjatiga qo‘shib qo‘yiladi. Bu hujjatni bankda to‘lanishiga qarab mol 
yuboruvchining foydasiga pul o‘tkazilganligi to‘g‘risida buxgalteriya hisob-kitob 
schyotidan ko‘chirma oladi. 
Тovar-material qiymatliklar va xizmatlar bo‘yicha mol yuboruvchilar bilan 
hisob-kitoblar 6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to‘lanadigan 
schyotlar» schyotida hisobga olinadi. Bu schyot passiv bo‘lib, kredit qoldig‘i 
to‘lanmagan schyotlar va fakturlanmagan yuklar bo‘yicha korxonaning mol 
yuboruvchilar va pudratchilardan bo‘lgan qarzini ko‘rsatadi; debet aylanmasi - 
hisobot oyida to‘langan, hisobdan chiqarilgan va rachyot qilingan summani 
ko‘rsatadi; kredit aylanmasi - hisobot oyida akseptlangan to‘lov hujjatlari bo‘yicha 
to‘lashga qabul qilingan va fakturlanmagan yuklar summalarini ko‘rsatadi. 
Mol yuboruvchilar bilan hisob-kitoblar hisobi 6 - jurnal-orderida yuritiladi 
6 - jurnal-order kombinatsiyalashgan registr bo‘lib, unda analitik hisob har bir to‘lov 
hujjati, kirim orderi yoki qabul qilish akti bo‘yicha yuritiladi. Bu jurnal-orderning 
birinchi satrida mol yuboruvchilar bilan oy boshiga tugatilmagan quyidagi 
hisoblashishlar summasi ko‘rsatiladi: 
- to‘lash muddati kelmagan akseptlangan to‘lov hujjatlari, yoki kirimga olingan 
materiallar bo‘yicha to‘lov muddati o‘tib ketgan to‘lov hujjatlari (6010 – schyotning 
oy boshiga kredit qoldig‘i); 
- akseptlangan va to‘langan to‘lov hujjatlari – materiallar kelib tushmagan (izoh 
sifatida «kelib tushmagan yuk», 6010 – schyotning debet saldosi); 
- akseptlanib to‘lanmagan to‘lov hujjatlari – materiallar kelib tushmagan (izoh 
sifatida «kelib tushmagan yuk», saldosi yo‘q); 
- fakturlanmagan yuklar bo‘yicha (materiallar kelib tushdi, lekin ularni to‘lash 
uchun to‘lov hujjatlari kelib tushmadi) – 6010 – schyotning krediti bo‘yicha oy 
boshiga saldo. 
Oy davomida korxona buxgalteriyasi marketing bo‘limi tomonidan akseptlangan 
mol yuboruvchilarning to‘lov hujjatlarini qabul qiladi, omborlarning kirim orderlari, 
qabul aktlarini qabul qiladi, korxonaning hisob-kitob schyoti va boshqa schyotlaridan 
ko‘chirmalar oladi. Bu buxgalteriya hisobi registrlarida xotima yozuvlarini berish, 
tomonlar o‘z majburiyatlarini bajarganligi tufayli yozuvlarni tugatish imkoniyatini 
beradi. 

---

95 
6 - jurnal-order chiziqli-pozitsiyali usulda yuritilganligi tufayli har bir hujjat 
bo‘yicha mol yuboruvchilar bilan hisoblashish holatiga baho berish mumkin. 
Izohlovchi ma‘lumotlardan tashqari, 6 - jurnal-orderda omborning kirim orderini 
raqami, qabul qilingan materiallarning korxona hisob bahosidagi qiymati va 
hisoblash hujjatida QQS summasini alohida ko‘rsatib tuzilgan mol yuboruvchining 
to‘lov hujjatlari qiymati yoziladi. Kelib tushgan material qiymatliklarni hisob 
bahosidagi summasi ularning turidan qat‘iy nazar umumiy summada ko‘rsatiladi, 
to‘lov talabnomalari bo‘yicha ko‘rsatilgan summa esa materiallar turlari bo‘yicha 
ko‘rsatiladi. Da‘volar summasi aktlarga asosan yoziladi. Bankning ko‘chirmasi 
bo‘yicha to‘lov hujjatlarini to‘langanligi belgilab qo‘yiladi. 
Korxonaga to‘lov hujjatisiz kelib tushgan material qiymatliklar fakturlanmagan 
yuk deyiladi. Bunday yuklar kelib tushsa, ular omborga qabul qilinadi va qabul qilish 
akti tuzilib reestr bilan birga buxgalteriyaga topshiriladi. Bu yerda materiallar hisob 
bahoda baholanib omborga qabul qilingan materiallar qatorida 6 – jurnal-orderda aks 
ettiriladi va shu summada materiallar guruhiga o‘tkazilib akseptga qo‘yiladi. 
Fakturlanmagan yuklar 6 – jurnal-orderida oy oxirida, mazkur oy davomida to‘lov 
hujjatlarini kelib tushish imkoniyati yo‘qqa chiqqandan so‘ng («Schyot raqami» 
degan «B» grafa «N» qo‘yib) aks ettiriladi. Ular hisobot oyida to‘lanmaydi, chunki 
to‘lash uchun asos bo‘lib hozircha yo‘q bo‘lgan to‘lov hujjatlari hisoblanadi. Keyingi 
oyda bu yukning hujjatlarini kelib tushishiga qarab ular korxona tomonidan 
akseptlanadi, bank tomonidan to‘lanadi va buxgalteriya tomonidan 6 – jurnal-
orderning materiallar guruhi bo‘yicha bo‘sh qatorida va «aksept» grafasida to‘lov 
talabnomasi summasida aks ettiriladi, saldo (tugatilmagan hisoblashishlar) qatoridagi 
hisob bahosida oldin shu guruh bo‘yicha va «aksept» grafasida yozilgan summa 
storno qilinadi. Shunday qilib mol yuboruvchilar bilan fakturlanmagan yuk bo‘yicha 
hisoblashishlar tugaydi. 
Тo‘lov hujjatlari korxona tomonidan akseptlangan, lekin materiallar hali 
omborga kelib tushmagan mol yetkazib berishlar yo‘ldagi materiallar deyiladi. Bank 
tomonidan to‘langan yoki to‘lanmaganidan qat‘i nazar akseptlangan to‘lov hujjatlari 
hisobga olinadi. 
6 - jurnal-orderning «kelib tushgan yuk» va «aksept» grafalarida to‘lov hujjatlari 
oy davomida aks ettirib boriladi. Oy oxirida korxona bu qiymatliklarni balansga 
qabul qilishi shart, ya‘ni tegishli material guruhiga yozib qo‘yadi (shartli qabul 
qiladi), lekin keyingi oyning boshiga ushbu mol yetkazib berish bo‘yicha 
hisoblashish tugamaydi. Qiymatliklar kelib tushganda buxgalteriya ombordan kirim 
orderini oladi ularni omborga qabul qiladi va oy boshiga tugallanmagan 
hisoblashishlar qatoriga yozib quyadi. Oy oxirida 6 - jurnal-orderni yopaturib 
materiallar guruhi bo‘yicha ushbu mol yetkazib berish ikki marta qabul qilingandek 
storno qilinadi. 
Material qiymatliklari bo‘yicha mol yuboruvchilar bilan hisob-kitob qilinganda 
mol yuboruvchining hujjatiga qaraganda haqiqiy qabul qilingan materiallarning 
miqdori kam yoki ortiqcha chiqishi mumkin. Bu dalolatnoma (M-7 shakl) bilan 
rasmiylashtiriladi. Ortiqcha chiqqani dalolatnoma bilan korxonaning hisob bahosida 
yoki shartnoma (jo‘natish bahosi) bahosida kirimga olinadi va 6 – jurnal-orderning 
alohida qatorida fakturlanmagan mol yetkazib berish sifatida hisobga olinadi. 

---

96 
Korxonaning ta‘minot bo‘limi ortiqcha chiqqanligi to‘g‘risida mol yuboruvchiga 
xabar berib to‘lov talabnoma yuborishini so‘raydi. Kamomad aniqlangan taqdirda, 
buxgalteriya uning haqiqiy tannarxini hisoblab chiqadi va mol yuboruvchiga da‘vo 
rasmiylashtiradi. Bunda temir yo‘l tarifi summasi yukning og‘irligiga mutanosib 
taqsimlanadi, ustama va chegirma summasi yukning qiymatiga mutanosib 
taqsimlanadi. 
Kamomad summasiga quyidagicha buxgalteriya yozuvi berilib, 6-jurnal-order va 
7-qaydnomada aks ettiriladi: D-t 4860 – «Da‘volar bo‘yicha olinadigan schyotlar», 
K-t 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to‘lanadigan schyotlar» schyoti. 
6 - jurnal-orderda faqat tovar-material qiymatliklarni sotib olish va tayyorlash 
bilan bog‘liq bo‘lgan mol yuboruvchilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar aks 
ettiriladi. Mol yuboruvchilar va pudratchilarning xizmatlari bo‘yicha hisob-kitoblar 
hisobi 6 - jurnal-orderda alohida yuritiladi. Oy oxirida 6010 -schyotning umumiy 
aylanma summasini topish va Bosh daftarga o‘tkazib qo‘yish uchun 6-jurnal-
orderning ma‘lumotlari jamlanadi. 
Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham 
kiradi. Bularga materiallarni shartnoma qiymatlaridan tashqari ularni sotib olish bilan 
bog‘liq bo‘lgan barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarni turlari bo‘yicha 
tegishli schyotlarda mavjud material guruhlarining umumiy hajmi bo‘yicha transport-
tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab chiqaradi. Bu narsa hisobot oyida 
sarflangan materiallarga to‘g‘ri keladigan transport-tayyorlov xarajatlarini aniqlab 
hisobdan chiqarish uchun zarur. Hisoblab chiqish uchun ma‘lumotlar 10-
qaydnomaning 2 va 3 – bo‘limlaridan olinadi. 
Sarflangan materiallar shartnoma bahosida qaysi schyotlarga o‘tkazilgan bo‘lsa, 
transport-tayyorlov xarajatlari summasi ham shu schyotlarga yoziladi. Haqiqiy 
tannarxni rejadan farq ulushini hisoblab topish va hisobga olish ham shu tartibda 
bajariladi. Farqi shu yerdaki, farqi bo‘lishi mumkin. Ortiqcha xarajat, transport-
tayyorlov xarajatiga o‘xshab, reja tannarxini ko‘paytiradi, tejalgan summa esa – uni 
kamaytiradi. Тejalgani minus bilan yoki qizil storno qilib yoziladi.